Rusya’nın Orta Doğu’da yürüttüğü politika doğrudan kendi ülkesinin çıkarlarına yöneliktir: büyük bir güç olarak rolünü yerine getirmek, bölgeyi dengelemek ve olası riskleri en aza indirmek. Bu elbette bir takım fırsatlar sunmakta.
Kaygılandırıcı yakınlık
Rusya ve İran arasındaki ilişkiyi daha iyi anlamak isteyenlerin bir atlas ya da tarih kitabına bakarak işe başlaması iyi olur. Moskova’nın bakış açısından İran yakın bir komşu ve Rusya ile Pers ülkesini birbirine bağlayan – ve kaygılandırıcı bir yakınlık içeren- ortak bir tarih var. Pers ülkesi, 1828’deki ikinci Rus -Pers savaşından sonra Rusya’nın etki alanının bir parçası oldu. Yapıcı işbirliği evrelerinin yanı sıra bugün İran’da hala hatırlanan düşmanlıklar da söz konusu. Hatta her iki taraf için de çatışan çıkarlar mevcut.
Bugün Rusya İran’ı Ortadoğu’da ABD egemenliğini frenleyen ve Sovyet döneminin ardından azalan etkinliğini destekleyen anahtar ülke olarak görüyor. Kuşkusuz İran’ın bölgesel egemenliği, istikrarı korumak için gereken dengeye dayalı Rusya dış politikasının çıkarlarına dahil değil.
Moskova söz konusu İran krizinden ABD’nin sorumlu olduğunu düşünüyor. Dahası bu fikir Moskova’nın anti-Amerikan propaganda retoriği ile de uyumlu. Diğer yandan, Rusya halkı büyük oranda İran’a kayıtsız. Ukrayna daha yakın ve bir noktada Suriye daha belirgin bir ulusal dikkate muhatap oluyor. İran çok daha sınırlı bir duygu yaratıyor. Dış politikaya ilişkin yaygın bir ulusal söylem arzusunun olmayışı, İran’daki gelişmeleri siyaset bilimcilere özgü alanın uzmanlık konusu haline getirme eğiliminde.
1. Evet, böl ama fazla risk olmasın
Moskova’nın İran anlaşmazlığının gerginleşmesinden özel bir çıkarı yok. Rusya elbette ki Batı toplumunu bölmek amacıyla durumu kullanmak istiyor ancak her ne pahasına olursa olsun değil. Rusya’nın bakış açısıyla İran zorlu Ortadoğu sahasında önemli bir role sahip ancak Rusya ayrıca, olumsuzluktan açıkça düşmanlık hissetmeye uzanan bir ölçekte İran’la sorunu olan, daha geniş bir bölgedeki ülkelerle ilişkiler kurmak ya da onları desteklemek için çaba harcıyor: Katar, Suudi Arabistan, İsrail gibi. Bu çok yönlü politika İran’ın söz konusu bölgesel güç egemenliği ile bağdaşmıyor. Ek olarak hali hazırdaki durum nedeniyle ortaya çıkan dışında, Rusya ile İran’ın köklü bir ortaklık yapmasına engelleyecek değişik karşıt çıkarlar mevcut.
Büyük güç olma haliyle Rusya, Ortadoğu’nun jeopolitik dengesini kendi gücü dahilinde korumak zorunda böylece güney cenahındaki güvenliği de tahkim edebilir. ABD ile İran arasındaki askeri çatışma hali çok sayıda belirsizlik doğurur. Rusya sonuçları belirsiz bir çatışmaya dahil olup olmamaya ya da nasıl dahil olacağına karar vermek zorunda kalır. ABD’nin askeri zaferi Rusya’nın murat ettiği dengeyi berhava eder.
Ekonomik çıkarlar Rusya için daha önemsiz bir etken. İki ülke arasındaki ticaret ehemmiyetsiz boyutta (2018’de 1,7 milyon dolar) ayrıca Rusya ile İran petrol ve doğal gaz piyasalarında rekabet halinde.
2. Pragmatizm bir olanaktır
Rusya’nın İran’ın nükleer programının denetlenmesi ve sınırlanmasından doğan çıkarları muazzam boyutta ve ilkesel düzeyde. Güvenliği nedeniyle Moskova Ortadoğu’da nükleer silahların yaygınlaşmasını engellemek konusunda çok kararlı. Bu yüzden geçmişte BM’nin İran’a yönelik yaptırımlarını destekledi. Bu da Rusya’nın, İran’la yürürlükteki nükleer anlaşmanın korunması için çaba gösterme olasılığını yükseltiyor. Rusya, ABD yaptırımlarına karşı İran’a destek sunmak istese de bunu kendisinin zararı pahasına yapmaya hazır değil. Moskova her şeyden önce anlaşmazlığı frenlemeyi umut ediyor. Bu pragmatizm ve çıkarlar öncelikli politika, Rusya’nın aktif bir biçimde katkı koyacağı çözümlere yönelik olanaklar yaratıyor. Dikkat edilmesi gereken husus Rusya’nın Ortadoğu politikasının sık sık, eski Sovyet cumhuriyetleriyle kurulamadığı biçimiyle, yerel bilgi ve becerikli diplomasiye dayanarak karakterize olduğudur.
Şu anda, ABD’nin İran ile bir silahlı çatışmayı engellemek konusunda kararlı olduğunu gösteren çok sayıda işaret mevcut. Rusya ile doğrudan karşı karşıya gelme ihtimali ise çok daha düşük ve gündem dışı ve Rusya İran ile dayanışmasını güçlendiriyor. İş savaşa gelirse mevcut yaklaşımlar itibarıyla askeri müdahale kuşkusuz ihtimal dışı. Rusya, Tahran’a en fazla silah temin eder ve stratejik bilgi ile gözlem verisi alışverişi yapar.
3. Kapsamlı öngörülemezlik
Ortadoğu’da Rusya’nın davranışları ABD başkanının ve İran hükümetinin yapabileceklerine oranla çok daha öngörülebilir durumda. Kuşkusuz Rusya’nın ikincisi üzerindeki etkisi sınırlı. Dış kaynaklı düşmanca baskılar Tahran’a yarıyor ve içerideki gerilimlerin üstünü örtüyor. Yine de anlaşmazlıktaki gerilimin yumuşaması hali, rejim kendini provakatif tutumlarını ve sert açıklamalarını eylemlerle desteklemek zorunda hissettiğinde kontrolden çıkabilir.
