Önce doğru bilinen yanlışlar, birkaç rakam ve birkaç tespit: “Tarım geri, iptidaî bir faaliyettir. İllâki yapılacaksa yoğun bir biçimde ve insansız yapılmalıdır.” “Hava, su ve toprak sonsuzdur. Tepe tepe kullanılabilir.”
Bunlar iki temel galat-ı meşhur, yani doğru bilinen yanlışlar. Türkiye’ye de özgü değil, küresel! Türkiye onyıllardır gelişmiş dünyanın ve ona benzemeye çabalayanların yaptığını yapıyor.
Topraktan başlayalım…
Türkiye tarımını ve hayvancılığını canla başla lağvediyor ve bunu modernlik zannediyor. Süreç bu iktidar döneminde çok hızlandı. AKP zaten yıllardır var olan baskın zihniyeti doruğa taşıdı.
Rakamlar kendiliğinden konuşuyor. 1990’da Türkiye’de istihdam edilenlerin yüzde 46’sı tarım sektöründe çalışırken, bugün yüzde 24,7. Yani her dört çalışandan biri. İstihdamda tarım sektörünün payı son 20 yılda yaklaşık yüzde 50 azaldı.
TEPAV’ın araştırmasına göre, kayıtlı çiftçi sayısı 2013’te 2012’ye oranla yüzde 12 azalarak, bir milyonun altına düşmüş durumda. Ziraat Odaları Birliği rakamlarına göre, 1995-2013 arasında toplam tarım alanları yüzde 11,3 azalarak, 23,81 milyon hektara gerilemiş. Sadece Türkiye’de değil, dünya üzerinde de çiftçiliği ortadan kaldıran, tarımı da şirketleştiren bir eğilim var. Avrupa’da iki dakikada bir çiftçi iflas ediyor. Türkiye’de elli saniyede bir.
Bu gidişat her yerde: Akademideki yansılamalarına bakacak olursak, bu memlekette en az ilgi gören ve o ölçüde de eğitim seviyesi düşük bölümler ziraat mühendisliği, veterinerlik ve tarım iktisadıdır.
Bakanlığın adına bakacak olursak, artık köyü hatırlatacak bir ibareye rastlayamazsınız. Önce Köy Hizmetleri’ni kapattılar, sonra bakanlığın adından Köyişleri silindi. Başbakan köyler şehirleşmeli diyor ya. Böylece köylü ülke olmaktan kurtuluyoruz, sözüm ona! Kendi tarım arazilerini imara açan Türkiye Sudan’da 99 yıllığına 780 bin hektar tarım arazisi kiralıyor.
Doğa ile devam edelim…
Birileri iktidara “su akar Türk bakar” lafını ezberletmiş zahir. Onlar da memlekette akan su, çay, dere, ırmak bırakmamak üzere kolları sıvamış. Doğa Derneği’nin ulaştığı Devlet Su İşleri’nin 2023’teki Türkiye hidroelektrik santral ağında akmaya devam eden akarsu yok. Hepsi tutulmuş durumda.
Bunun sonu çölleşmedir, insansızlaşmadır, çevresel mülteci hareketleridir, bugünden dışa bağımlı olmuş tarımsal ve hayvansal üretimin tamamen yok olmasıdır. Çünkü su boşa akmıyor, geçtiği yere hayat veriyor! Toprakların yüzde 60’ı çölleşme ve erozyon riskiyle karşı karşıya; iki milyon hektarlık sulak alan kurudu; son 50 yılda kuruyan 36 göl buna dâhil, 14’ü can çekişiyor. 2004-2010 arasında Fırat Dicle havzalarında su kaybı 144 milyar metreküp. Bu musibet ve lüzumsuz barajlar yokken, dünyanın tarımda kendisine yeten yedi ülkesinden biriydi Türkiye. Bugün bütün böbürlenmelere rağmen yüzden fazla ülkeden toprak mahsulü ve hayvan ithal ediyor.
Doğal sit alanlarına bakalım
Bugün 1234 doğal sit alanında gerçekleştirilen ve doğaya zarar veren müdahale, koruma kurulları ve mahkemelerce hâlâ engellenebiliyor. Eğer sözümona Tabiatı Koruma Kanunu tasarısı kanunlaşırsa hâlihazırda bağımsız olan Koruma Kurulları’nın doğal sitlerle ilgili herhangi bir yetkisi kalmayacak. Bu yasayla 3500’den fazla yerel bitki türüyle dünyanın eşsiz doğa zengini topraklarından birisi olan Türkiye’nin bu varlığı geri dönüşsüz kaybedilecek. Tarımın, doğanın ve kırsalın yok edilmesi aynı zamanda muazzam bir nüfusun kentleşmesi, işçileşmesi ve kültürel anlamda yabancılaşması demek.
Köylerin şehirleşmesi
Köylerin şehirleşmesi, iktidar için ilerlemenin, kalkınmanın göstergesi. Oysa, Türkiye şehirleşmeden tıknefes olmuş durumda. Kentleşme yüzde 80’e dayandı. İdarî olarak bakarsak: 783.000 kilometrekare toprağı olan, 75 milyon civarında insanın yaşadığı Türkiye’de merkez dışındaki nisbeten yetkili, tüzel kişilik sahibi tek yönetim birimi olan belediye sayısı, bütün belediye düzeyleri dâhil olmak üzere hepi topu 1.389’dur.
Bu sayı 2006’da 3.225, 2013’te 2.950 idi. Boyutları Türkiye’nin yarısı kadar olan Almanya’da 13.854 ve Polonya’da 2.489 belediye var. Boyutları Türkiye ile karşılaştırılamayacak kadar küçük olan Avusturya’da 2.359, Çek Cumhuriyeti’nde 6.254, Yunanistan’da 900 belediye mevcut. (Belediye sayısının azalması, yerelde karar alınamıyor artık demek.)
İşçileşme, lümpenleşme, yabancılaşma
Yakın zamanda yaşanan Soma katliamını hatırlatmak kâfi. Ne diyor avukat Berrin Demir: “Bu ülkenin en verimli topraklarında yaşıyoruz. Ailem tütün ekerdi, ben küçükken herkesin ekili buğdayı, zeytini olurdu. Onların hasadı imece usulüyle yapılırdı. Tütün Yasası ve Tekel’in özelleştirilmesiyle tütün para etmemeye başladı. Alan olmayınca tütün terk edildi. Pamuk vardı o da bitti, pancar vardı o da bitti. Hiç kimse bir şey satamaz oldu. Biz ovada bile duramayız, neresi esiyorsa oraya gideriz, yeraltına soktular”.
İşçileşme, ama lümpenleşme. Tarımdan onyıllardır kopan vasıfsız işgücü ne yapıyor? Şehirlerde, iş olmayan işlerde karın tokluğuna, çoğu zaman kayıt dışı çalışmaya çalışıyor. Sakalık, otopark değnekçiliği, bar diskotek zabıtası, pizza dağıtıcılığı…
Kültürsüzleşme ve yabancılaşma... Bu yeni kentlilerin yeni ihtiyaçları var. Bu anlamda tarımın, doğanın, kırsalın lağvedilmesiyle kalkınmacılık birbirini besliyor! Tüketim toplumuyla tanışıyorlar, seviyorlar tabii, alışıyorlar, borç harç daha fazlasını elde etmeye çalışıyorlar.
Yabancılaşma sade şehre göçle sınırlı değil. Kırsalın bütün bilgi birikimi yok oluyor. Kendine yeterli, doğaya zarar vermeyen haliyle sürdürülebilir bir hayat tarzı yok oluyor. Kutupta, çölde yaşam kurabilmiş olan insanın kabiliyeti yok oluyor.
Sonra da köyden yeni gelmiş kadın AVM’de kışın ortasında domatesin fiyatını yüksek bulmaya başlıyor!
Peki, ne yapmalı?
Köylü tarımı antisistemdir! Zira ticaret öncelik değildir. Bir defa tarım üretimi, kırsaldan bir-iki nesil önce kopup şehre gelmek zorunda kalanların zannettiği gibi “iptidaî” bir uğraş değil. Aksine, eğer lâyıkıyla yapılırsa “bacası tüten fabrika”dan çok daha fazla getirisi olabilecek bir faaliyet.
Organik ve doğa dostu tarım biçimleri bu yanlışlardan kurtuluşun en değerli çarelerinden birkaçı. İnsan emeği dâhil ölçüyle kullanılan girdiyi temel alıyor bu tarımsal faaliyet. Zira azamî üretim ve azami tüketim üzerine kurulu; rekabetçi piyasaya tabi; toprak, su ve havayı tepe tepe kullanan, muazzam enerji harcayan, her türlü sunî gübre, kimyasal ve GDO’yu kullanma konusunda pervasız, olabildiğince insansız tarım… Ne sürdürülebilir, ne küçük üretici ne doğa ne de tüketici için hayırlı. Sürdürülemez olduğu gibi tehlike arz ediyor.
İkincisi, doğa tahribatını önlemenin çaresi doğaya geri dönmek. AB’nin yeni politikası artık tamamen bu yönde…
Avrupa ülkeleri sanayi devrimi sonrasında kaybettikleri kırsal yaşam sanatını yeniden keşfetmek için epeydir arayış içerisinde. Zaten bizim buralar da dâhil, o değişimi daha tam anlamıyla geçirmemiş olan memleketlere duydukları ilginin nedeni biraz da bu arayış değil mi? Arayış, iklim değişikliğinin getirdiği kaygılarla son zamanlarda ayyuka çıkmış durumda.
AB’nin tarım politikası
İşte bu çerçevede Avrupa hızla üretim ve tüketim modellerini gözden geçiriyor. Organik tarım, biyoçeşitlilik, kırsal yaşam bu arayışların temel taşları. Çevre bilinci, tarıma ve kırsala verilen malî desteklerin artık neredeyse tek kıstası olma yolunda. Yüzyıllardır birikmiş kirlilikten ve tarımı her anlamda dümdüz etmiş üretim metodları ile tarım lobilerinden kurtulmak elbette kolay değil, ama yön belli.
AB’nin Ortak Tarım Politikası bu yönde gözden geçirildi. Doğa ve çiftçilik sistemleri arasındaki bağın içiçeliği konunun doğa koruma açısından irdelenmesini de beraberinde getirdi. Yaygın (extensive) biçimde yapılan tarımın geniş bir “tür çeşitliliğine” evsahipliği yapmasının ve desteklenmesinin gözardı edilemeyecek bir değer olduğuna kanaat getirildi.
Bu veriler, ortak tarım politikası çerçevesinde çevrenin bozulma riskinin azaltılması hedeflenerek çiftçilerin doğanın ve kırsalın korunmasında olumlu bir rol üstlenmelerinin desteklenmesini sağladı. Yani çiftçi, hayvancı sadece tarım, hayvancılık yapmaz çevreyi, doğayı da korur! AB’nin Ortak Tarım Politikası altında geliştirilen Doğa Dostu Tarım Programı (Agri Environment Programmes) stratejisi doğaya katkı sağlayan tarımsal ekosistemlerin sürdürülebilirliğini hedefler.
Buna karşılık, AB’ye üye olma yolunda olan ülkelerden istenen uyum çalışmaları tarımda tamamen AB’nin şu sırada kurtulmak istediği paradigmadan esinleniyor. AB bir yanda savaş sonrasında kurduğu ve o zamanların koşullarına binaen düşünülen aşırı prodüktivist “yeşil devrim” yaklaşımını terketmeye ve sonuçlarından kurtulmaya çalışıyor. Diğer yanda, Polonya ve Romanya örneklerinde açıkça görüldüğü gibi, üye olacak ülkelere o yaklaşımın sonuçlarından olan kırsal nüfusun azaltılmasını ve salt rekabetçi mantığı dayatıyor.
Burada yapılacak iş belli
Türkiye biyoçeşitlilik ve tarımsal hafıza anlamında eşsiz bir hazinenin üstünde oturuyor. Çin, Hindistan, tekstilde veya başka sanayilerde belini bükebilir ama tarımda değil. Ancak, Türkiye’nin kırsal nüfusunun azalmasına hiçbir durumda tahammülü yok. Temel ilke, herşeyden önce o nüfusu kırsalda yaşatacak bir politika benimsemek olmalı. Organik tarım, doğa dostu ve çevre bilinciyle yapılan aile üretimi ve kırsal kalkınma bu politikanın kilit taşları. O halde AB’yi de, Türkiye tarımına olan yaklaşımını bu politika doğrultusunda yeniden değerlendirmeye ikna etmek gerekiyor.
Uluslararası camia da boş durmuyor tabii. Uluslararası Tarım Üreticileri Federasyonu’nun kuruluş günü olan 14 Mayıs, 1984’te alınan bir kararla artık Dünya Çiftçiler Günü olarak kutlanıyor. 80 ülkeden 120 çiftçi kuruluşunun üye olduğu Federasyon, dünyada 600 milyon çiftçi ailesini temsil ediyor.
BM de, kırsal bölgelerde hem çevre koruma hem de daha sağlıklı üretim, gıda güvenliği, yoksulluk konularına çözüm olarak aile çiftçilerinin desteklenmesi gerektiğini söylüyor. Bu doğrultuda, bu yılı “Aile Çiftçiliği Yılı” ilan etti. Ne de olsa dünyada tüketilen gıdanın yüzde 70’ini onlar üretiyor. Arda kalan yüzde 30’u üreten büyük konvansiyonel tarım ise asgarî insan emeği, ama yoğun girdi kullanıyor.
La Via Campesina’yı unutmayalım! “Globalizamos La Lucha, Globalizamos La Esperanza”: “Mücadeleyi Küreselleştirelim, Umudu Küreselleştirelim”, Çiftçi-Sen’in de üyesi olduğu küçük çiftçilerin küresel çatı örgütü olan 73 ülkeden 164 üyesi bulunan 200 milyon çiftçiyi temsil eden La Via Campesina’nın kullandığı slogan. Sürdürülebilir tarım ve gıda güvenliği için hayatî önemdeki tohum La Via Campesina’nın temel meselelerinden biri. Mâlum, yerli tohumlar alarm veriyor. Tohumların şirketlerin tekeline alınması, monokültür, laboratuarda geliştirilen tohumlar gübre ve kimyasal ilaçla destekleniyor, su ve toprağı olumsuz etkiliyor, kendi kendine üreyemediği için de çiftçiler her yıl yeni tohum almak zorunda kalıyor.
Peki, AKP’den umut var mı?
Köhne, denenmiş kalkınma modelini körü körüne takip etmekten vazgeçip ülkenin muazzam imkânlarını değerlendirmeye başlaması ve ülkedeki tecrübeyi kaile alması mümkün mü? Tarımı, hayvancılığı tasfiye etmemesi, organik tarıma önem vermesi, temiz enerjiye yönelmesi, kentleşmenin önünü alması, Anadolu’daki tarihî mirası değerlendirmesi mümkün mü?
Bu alternatiflerle hiçbir zaman ilgilenilmiyor, çünkü bunlar AKP tabanının sosyolojik yapısı ile çelişen alternatifler. Partinin genelde kırsal kökenli tabanı için kırsalı çağrıştıran bir hayat muteber değil. İlginç olan bir diğer nokta şu: Aile, adet, internet gibi pek çok konuda muhafazakâr, yani korumacı olan AKP, kalkınmanın önünde engel saydığı doğal, kültürel ve kentsel değerleri korumada tamamen gayrı-muhafazakâr.
AKP’nin en zayıf ve en çağdışı olduğu noktanın çevre ve kültür değerlerini muhafaza etme olması tesadüf değil. Kalkınmakta olan ülkelerin ezici çoğunluğunda olduğu gibi, Türkiye’de de toplumun “koruma” konusundaki bilinç düzeyi siyasetçilerinkiyle aynı. Türkiye kalkınmak, zenginleşmek, tüketmek, tüketmek, yine tüketmek istiyor. Bu şuur halinin önünü almak ilk bakışta zor, kapitalist sistemin taşıdığı imkân, rant ve iktidar çok çekici ve sonsuz. İşimiz kolay değil, ama iğneyle kuyu kazmaya devam etmeliyiz.