Pestist Atlası 2023
Uğurböceği, tırtır sineği veya kulağakaçanlar gibi canlılar doğal zararlı savaşçısı ve etkili birer bitki koruyucusudur. Çevreye faydalıdırlar ve masraftan tasarruf ettirirler, ancak yaşam alanları pestisit kullanımı yüzünden tehdit altında bulunuyor.
Faydalı böcekler, tarımda zararlıların doğal düşmanlarıdır. Bu faydalılar, bakteri veya mantar gibi küçücük organizmalar da olabilir. Aralarında, toprakta genelde bulunan trichoderma türü minicik mantarlar da vardır. Belli maddeler üreterek, bitkilere zararlı mantar kültürlerini ortadan kaldırabilirler. Akarlar, böcekler, örümcekler ve kuşlar da hasadın korunmasına el atabilir. Örnek olarak İsrail ve ABD’de tarım alanlarına, tarladaki fare nüfusunu başarılı bir şekilde azaltabilen bayağı peçeli baykuşların yerleştirilmesi gösterilebilir. Tarımda pestisit kullanımını azaltmada küçük organizmaların önemi özellikle büyük. Zararlıları ya doğrudan yiyerek yok eder ya da kendi yumurtalarını zararlıların içine veya üzerine bırakarak parazitlendirirler.
Bazı faydalılar yalnızca tek bir zararlı türle mücadelede uzmanken, bazıları çok çeşitli türleri yer. Mesela yaprakbitlerini yeşil zarkanatlılar, çiçeksinekleri veya kulağakaçanlar yok edebilir.Zararlı böceklerle mücadelede en çok bilinen faydalı, uğurböceğidir. Uğurböceğinin kendisi ve larvaları adeta birer temizleyicidir: Yaprakbitlerini, yapraksülüklerini, parlak kınkanatlıları, beyaz sinekleri ve patates böceklerini yerler. Tek bir uğurböceği günde yaklaşık 50 yaprakbitini yer; bir uğurböceğinin ömründe bu sayı yaklaşık 40.000 yaprakbitine karşılık gelir. Zararlı böcekleri yiyen başka birçok farklı yarım kanatlı veya sinek türü vardır. Bir yeşil zarkanatlı larvası iki-üç haftalık ömründe 500 kadar yaprakbiti yer.Artık bu tür faydalı böcekler ticaret amaçlı yetiştiriliyor ve satılıyor. Böylece açık arazilerde, seralarda veya depolarda pestisitlerin doğal alternatifi olarak kullanılabiliyorlar. Örneğin tırtır sinekleri, fasulye, salatalık ve domates gibi sebzelere dadanan beyaz sera sineklerine arşı etkin biçimde kullanılıyor. Förster böceği tahıl depolarında buğday bitleriyle mücadelede kullanılabiliyor.
Ne var ki faydalıları tarlalar boyunca yerleştirmek yeterli değil. Pestisit kullanımının etkili biçimde azalması için, gerek tarım alanlarında gerekse tarlalarla arazinin tamamında faydalılar için yaşam koşulları iyi olmalı. Bunun için de çok yönlü yapısal olanaklara ihtiyaç var: Çalılar ve ağaçlarla birlikte göletler, taş yığınları veya taş duvarlar bu canlılara üreme ve kışı geçirme alanı sağlar. Faydalıların çekilebildiği korunaklı yerler arasında, nadasa bırakılmış tarlalar, eski çayır alanları veya yerli yabani otların bulunduğu çiçeklenme alanları gibi geçici yapısal ortamlar da amaca hizmet eder. İngiltere’de yapılan bir çalışma, elma ağaçlarının altındaki çiçek açan bitkilerin, yaprakbitlerinin doğal düşmanlarının—özellikle örümcek ve kulağakaçanların—sayısını epey artırdığını gösteriyor. Sonuç olarak yaprakbiti kolonileri doğal bir yöntemle azalmış ve elma hasadı korunmuş olur. Faydalılara iyi bir yaşam alanı sağlayacak, gerek konvansiyonel gerekse ekolojik tarımda kullanılan tarlalar çok büyük olmamalı, aksine çalılar veya çiçeklenme şeritleriyle bölünmeli ve değişken tarla sınırlarıyla çevrelenmelidir. Ancak bu şekilde faydalı böceklerin arazilere etkili yerleşimi garantilenebilir.
Ayrıca faydalılar sayesinde pahalı pestisitlerden ve iş gücü saatlerinden tasarruf edilir: Yapılan hesaplamalara göre zararlı böceklerin doğal düşmanları sadece ABD’de bitkisel korumaya yılda 4,5 milyar dolarlık bir katkı sunuyor. Tarım alanlarının geniş kapsamda ekolojik değerinin artırılmasıyla, zararlıların sayısı doğal yollarla azalır ve hasat verimi garanti altına alınmış olurdu. Ne var ki birçok tarım işletmesi alanında bugün faydalılar açısından durum kötü görünüyor. Çoktandır doğal düzenlemeden epeyce uzaklaşan bir tarım yapma biçimi gelişti: Az sayıda kültür bitkisinin kısa aralıklı münavebeyle büyük arazilere ekilmesi daha fazla pestisit kullanımına yol açıyor. Bu yüzden zararlılarla mücadelede doğal yardımcılar da tehlike altında kalıyor.
Böylece şöyle bir kısır döngü yaratılıyor: Faydalıların sayısının azalması pestisit kullanımını arttırıyor; artan pestisit kullanımı da faydalıların sayısını azaltıyor, bunun üzerine pestisit kullanımı bir kez daha artıyor.
Bu yüzden doğa dostu tarım işletmesine yönelik ekonomik teşvikleri yaratma ve ekolojik zarar eşiğini tanımlama görevi siyasete düşüyor. Bu zarar eşiği, pestisit kullanımının yarattığı ekonomik ve ekolojik sonuçların maliyetlerinin yanı sıra faydalılara ödettiği bedeli de dikkate almalı. Sivil toplum örgütleri olsun, bilim insanları ve çevreyle ilgili makamlar olsun tarım alanları ve tarım işletmeleri tasarlanırken, endemik faydalıların yeterince güvenli bir yaşam alanı bulmasının sağlanmasını talep ediyorlar.
Türkiye tarımında da faydalı böcek kullanımını arttırmaya yönelik çeşitli çalışmalar yapılıyor. Bu konuda yapılan araştırmalara daha fazla destek verilmesi ve ülke genelinde çiftçilerin faydalı böcek kullanımının teşvik edilmesi tavsiye ediliyor.
Bu yazıda Türkiye'ye dair yer alan bilgiler Bülent Şık tarafından derlenmiştir.