Mekong Nehri çevresinde, özellikle kıyılarında meydana gelen küçük değişiklikler, yerel flora ve faunayı büyük ölçüde etkileyebiliyor. Tayland merkezli bağımsız çevreci bir grup olan Mekong Butterfly, su seviyelerinin ve sucul örüntülerdeki değişikliklerin iki tür üzerindeki etkilerini izliyor: Mekong Nehri kıyılarına özgü bir bitki olan crinum zambağı ve yeni koşullara davranışlarını adapte eden bir kuş olan küçük bataklık kırlangıcı. Açık bilimin imkânlarından yararlanarak yerel toplum destekli araştırmalarla suyun bulanıklık düzeyi izlenirken, değişen su seviyelerinin Mekong’un su doğasını değiştirdiği ve yerel canlıların hayatta kalmasını zorlaştırdığı ortaya konmuştur.
Değişen çiçeklenme dönemleri: Mekong nehri bataklık zambağı
Mekong nehri bataklık zambağı (Crinum viviparum, yerel adıyla bua veya plub pleung tan Mekong, hatta 'su soğanı' olarak da bilinir), Mekong Nehri’nin yalnızca kayalık ve kumlu kıyılarında bulunan endemik bir türdür. Bu bataklık zambağı taşkın dönemi boyunca su altında kalır ve çiçekleri kurak mevsimde açar. Bir soğanda farklı çiçeklenme evrelerinde birden fazla çiçek bulmak olasıdır. İlk çiçek soluncaya kadar yenisi açmaya hazırdır ve çiçeklenme mevsimi taşkın dönemi başlayıp bitkiyi sular altında bırakana kadar devam eder.
Çevredeki küçük bir değişiklik, bu bitkinin ve çevresel değişikliklere karşı savunmasız olan Mekong florasındaki diğer birçok canlının hayatını büyük ölçüde etkiler. Nehrin su seviyesi barajlar tarafından kontrol edildiğinde, yıl boyunca taşkın dönemlerinde dalgalanmalar görülür, bu da floranın karışık sinyaller almasına neden olur. Barajların su boşaltma dönemlerinin crinum zambağının yayılma dönemine denk gelme ihtimali son zamanlarda arttı ve bu durum artık çok sık meydana geliyor, bu da bitkinin çoğalamamasına ve gelişen filizlerin ortama uyum sağlayamadan ölmelerine neden oluyor.
Mekong bataklık zambağı, güçlü nehir akıntılarından korunmak için söğüt yapraklı su krotonu (Honoia riparia veya Tay dilinde krai-nam) kümelerinin altında yetişme ve büyüme eğilimindedir. Mekong suyu tortusuz hale geldikçe, bir zamanlar söğüt yapraklı su krotonunun tutunmasını sağlayan katı maddeler ve mineraller de yok oluyor. Söğüt yapraklı su krotonu besin eksikliğinin ve su seviyesindeki âni değişikliklerin de etkisi aldındadır, bu da birçoğunun ölmesine neden olur. Bu bitkilerin sayısının azalması, Mekong bataklık zambağının hacmini de doğrudan etkiler.
Mekong bataklık zambağı, kayalık ve kumlu alanlarda büyür. Yaprakları tepeye doğru uzun ve dardır, parlak yaprakları özellikle aşırı sıcak günlerde nemin tutulumuna yardımcı olur. Bazı kümeler, çevredeki alt ekosistemlere bağlı olarak su yollarına yakın yerlerde bulunur. Ancak tüm nehir zambaklarının nehrin yakınında olması gerekmez; yağışlı mevsimde Mekong Nehri yeniden yükselene kadar kurak mevsim boyunca hayatta kalabilirler.
Mekong bataklık zambağının tohumluğu çiçek tabanında bulunur. Tohumluk döllendiğinde çiçek düşer ve tohumluk büyüyerek meyve olur. Ne var ki, Çin'deki barajların tekrar su boşalttığı 2021'in kurak mevsiminde, mevsimsel olmayan taşkınlar Mekong bataklık zambağını sular altında bırakarak üremelerini tehlikeye atmıştır.
Bu resimde Mekong bataklık zambağı ve çevresi görülüyor. Çevresinde kuş yuvaları, söğüt yapraklı su krotonu ve jambolan veya Java eriği ( Syzygium cumini, Tay dilinde wah) gibi nehir kıyılarına özgü bitki örtüsü ve nehir kıyısında, Nong Khai eyaletindeki Nong Pla Buek denilen bataklık alt ekosisteminin özelliklerine sahip tarımsal araziler yer alıyor. Resimde ayrıca, 2021'de Mekong'da nehrin su seviyesinde meydana gelen, Mekong nehri mavi zambaklarını sular altında bırakıp çiçek açmalarına ve üremelerine zarar veren mevsimsiz dalgalanmalar da görülüyor. Nehir kıyısından daha yüksekte bulunan bataklık zambaklarının sadece bazıları hayatta kaldı ve bu yıl meyve verebildi.
Resim altı: Tayland'ın Nong Khai eyaletinde bulunan Nong Pla Buek'teki Mekong Nehri’nin su seviyesinde görülen mevsimsel olmayan dalgalanmalar.
18 Aralık 2020 ve 3 Mart 2021 tarihlerinde Ban Nong köyündeki (Tambon Ban Muang, Nong Khai eyaletinin Sangkhom bölgesi) Nong Pla Buek'te yaptığımız araştırmalarda, Mekong bataklık zambağını çoğunlukla kayalık alanlar ve nehir kıyısındaki göletler etrafından bulduk. Ancak 28 Aralık 2020'de, ilk araştırmadan sonra, Mekong'daki su seviyesi önce 1,1 metre arttı, daha sonra azaldı ve Ocak ve Şubat 2021 arasında araştırma alanının büyük bölümü taşkından uzak kaldı. İkinci araştırma sırasında, Mekong bataklık zambağı bölgede geniş bir alana yayılmış ve çeşitli aşamalarda çiçek açmıştı. Bitkinin üzerinde genç tomurcuklar olduğunu, çiçeklerin açtığını, bazılarının meyveye durduğunu, bazılarında olgunlaşmış meyveler olduğunu gördük. Ancak, Mart ve Nisan ayının sonunda, Mekong'un seviyesi tekrar yükseldi ve Nong Pla Buek'teki bataklık zambaklarının bir kısmını sular altında bıraktı. Bu durum, çiçekleri ve üremelerini doğrudan ve ciddi şekilde etkiledi. Bitkilerin ancak belli bir kısmı bu yıl da meyve vermeye ve çiçeklenmeye devam edebildi.
Çin'deki Manwan Barajı inşaatından önce 1983'ten 1991'e kadar ortalama su seviyesi, bugünkü su seviyesinden 2 metre daha düşüktü. Düşük su seviyesi, söğüt yapraklı su krotonunun ve nehir kıyısındaki diğer bitkilerin çeşitli kayalık alanlarda ve nehir kıyısındaki göletlerde bolca yetişmesini sağladı. Daha düşük su seviyesi, kurak mevsimde söğüt yapraklı su krotonu ile jambolanların yeşermesini ve nehir boyunca bataklık zambakları için bir yaşam alanı oluşmasını sağladı. Şu anda, söğüt yapraklı su krotonları yok oluyor ve onlar dışında kayalıklar üzerindeki bataklık zambaklarını güçlü akıntılardan koruyacak herhangi bir büyük ağaç gölgesi veya bariyeri de yok.
Hayatlar yok oluyor: daha yumurtadan çıkamadan boğulan küçük bataklık kırlangıçları
Mekong Nehri ekosistemlerindeki kurak mevsim, bataklık kırlangıçlarının yumurtalarını bırakma zamanıdır. Buraya eş bulmak için göç ederler, burada ürerler ve yalnızca suların çekildiği kurak mevsimde ortaya çıkan kumsalda, kayalık kıyılarda ve kayalıklarda yaşarlar. Yumurtadan çıkan yavrular, haziran ayının sonuna kadar veya taşkın mevsimi gelip yuvalarını su basana kadar kıyıda zaman geçirir ve kendilerini nasıl besleyeceklerini öğrenirler. Sonra göç ederler.
Loei eyaleti, Pak Chom bölgesindeki kayalıklarda bataklık kırlangıçlarının yuvaları.
Küçük bataklık kırlangıçları ömür boyu eşleriyle birlikte kalır ve kıyı boyunca yere yumurta bırakırlar. Her yuvada 1 ila 4 yumurta bulunur. Ebeveynler böcek bulmak, yumurtalarını tehlikeden korumak ve yumurtaları döndürerek sıcaklıklarını ayarlamak için yakınlarda kalır. Yavruların yumurtadan çıkması yaklaşık 16-18 gün sürer.
Memba yönündeki hidroelektrik barajları, kuru mevsimde nehir kıyısına yumurtalarını bırakan bu bataklık kırlangıçları ve diğer kuşlar için tehdit oluşturuyor. Çin ve Laos’taki barajlardan gelen deşarj sularının neden olduğu mevsim dışı yüksek su seviyeleri, değişen koşullara uyum sağlayamayan faunanın yaşamını zorlaştırıyor. Bueng Kan eyaletinde civcivlerin yumurtadan çıkışlarını takip edip kaydeden Bueng Kan Rak Nok adlı koruma grubunun üyelerinden alınan kayıtlar, 2018’deki kurak mevsim sırasında bölgedeki tüm kuluçka yuvalarının yarısından fazlasının mevsimsel olmayan üç büyük taşkın nedeniyle zarar gördüğünü ortaya koyuyor. Kuş nüfusunun azalması, bölgedeki tarım ürünlerine ve sebzelere zarar veren böcek sayısında hızlı bir artış yaşanmasına sebep olabilir.
Daha da önemlisi, Çin'deki barajlar ve 2019'da tam faaliyete geçen Laos'taki Xayaburi Barajı, Mekong Nehri'ndeki su seviyesinde meydana gelen günlük ve mevsim dışı dalgalanmaların temel nedenleridir. Mart ayında (2021'in kurak mevsimi) Çin barajlarının aniden su boşaltmaları nedeniyle nehrin su seviyesi yükselmeye devam ederken, Loei ve diğer Mekong kıyı topluluklarındaki sezonun ilk kırlangıç yavrularının yuvaları tamamen sular altında kaldı. Bu sebeple, yakın bir zamanda Mekong kuş nüfusunun azalması olasıdır.
Loei eyaletindeki bataklık kırlangıçları (Glareola lactea), insanlar gibi 'davetsiz misafirleri' yumurtalarından uzak tutmak için, dikkatlerini yumurtalarının bulunduğu yerden başka yere çekmeye çalışırlar. Hatta bazıları, insanları yumurtalarından olabildiğince uzak tutmak için yaralı taklidi yaparak dikkatlerini kendi üzerlerine çekmeye çalışırlar.
Mekong suyunun berraklığı: Xayaburi Barajında bulanıklığı ve tortu yükü değişikliklerinin izlenmesi
Yedi Mekong kıyıdaş topluluğu, Mekong'un kırılgan durumunu ve Tayland'daki ekolojik değişiklikleri toplu olarak izlemek için bir ağ oluşturdu. Gruplar, flora ve fauna türlerini ve tortu çeşitlerini araştırmak için örnek sahalar oluşturarak topluluklarındaki endemik Mekong ekosistemleri üzerinde araştırmalar yürütüyor. Bulanıklık tüpleri (5 cm. çapında ve 120 cm. uzunluğunda) ve seki diskleri kullanılarak tortu yüklerinin ve bulanıklığın ölçülmesine Ocak 2021'de başlanmıştı. Suda asılı kalan malzemelerin miktarı ve kalitesine bu şekilde bakılır, suyun bulanıklığı veya berraklığı not edilerek takip edilir. Ölçümler ayda iki kez kaydedilir; ölçümler bugün de devam ediyor.
Topluluklar, Xayaburi Barajı'nın memba yönü ile mansabındaki bulanıklık seviyelerini karşılaştırmayı umuyor; Chiang Rai'deki Chiang Khong bölgesinde, menba yönünde yalnızca bir katılımcı topluluk var gerçi. Diğer altı topluluğun tümü mansapta yer alıyor, bunların beşi Mekong ana damarında bulunuyor: Loei'deki Pak Chom bölgesi, Nakhon Phanom'daki That Phanom bölgesi, Nong Khai'deki Sangkhom bölgesi, Amnat Charoen'deki Chanuman bölgesi ve Ubon Ratchathani'deki Pho Sai bölgesi. Diğer topluluk, Nakhon Phanom'daki Si Songkhram bölgesinde, Mekong’un üçüncü kolu olan Songkhram Nehri üzerinde bulunuyor; Songkhram Nehri’nin ekosistemleri karmaşıktır ve bu bölge 2019'da Ramsar alanı (uluslararası öneme sahip sulak alan) ilan edilmiştir.
Şubat ve Mart 2021 arasında kaydedilen bulanıklık değerleri önemli bir düşüş gösteriyor. Chiang Rai, Chiang Khong’da bulunan Hong Hian Nam Khong'daki (Mekong Okulu) bulanıklık seviyeleri 79 santimetre idi. Loei, Moo 10'daki Ban Pak Chom'dan Ubon Ratchathani'deki Ban Samrong'a kadar mansaptaki tüm ölçüm alanlarında bulanıklık seviyelerinin 120 cm.’den fazla olduğu gözlendi. Samrong istasyonundaki seki diskleri ile yapılan ölçümler sırasıyla 177, 233 ve 150 cm. idi. Bu veriler, Mekong Nehri'nin ne kadar “hiç olmadığı kadar berrak” hale geldiğini açıkça gösteriyor ve Xayaburi Barajı'nın sedimantasyon üzerindeki etkisine ilişkin hipotezi doğruluyor. Tortu eksikliği olayı, Ocak ve Mart 2021 arasında daha belirgindir, bu da normalde suda taşınan besinlerin artık akıntı yönünde ilerlemediği anlamına geliyor.
Mekong ekosistemlerini ve bulanıklık seviyelerini araştırma girişimi, Mekong Nehri'ndeki benzeri görülmemiş olumsuz ekolojik değişiklikleri açık bilimden yararlanarak izleme yönünde atılmış küçük bir adım sadece. Fakat Tayland’daki bu Mekong toplulukları ağı, eldeki verilerle Mekong ekosistemlerini uzun vadede canlandırmanın yollarını aramaya devam ediyor.
Mekong nehri boyunca farklı noktalarda bulanıklığı ölçen ekip.
İstikrarsızlık dalgaları: Mekong Nehri'ni değiştiren ekolojik hasar
Mekong florası ve faunası, suyun memba yönünden deşarj edilmesi nedeniyle değişen su koşullarından önemli ölçüde etkilenmiştir. Aşağı Mekong'daki değişen su seviyeleri, Mekong bataklık zambağının doğal üreme koşullarını ve habitatını doğrudan etkilemiştir. Bataklık kırlangıcının kum ve kayalık kıyılardaki yumurtaları ve nehir kıyısındaki arı kuşu (Tay dilinde jab-ka) yuvaları, mevsimsel olmayan taşkın riski altındadır. Diğer türler de önemli ölçüde etkilenmiştir: Kai olarak bilinen Mekong tatlı su yosunu, su seviyesi artmazsa veya su anormal şekilde bulanıklaşırsa büyümeyecektir. Mevsimler yüzünden balıkların da kafası karışır, normal göç modelleri etkilenir, üreme ve yumurtlama olanakları sınırlanır. Baraj deşarjları ve suyun depolanmasının aynı zamanlara rastladığı dönemlerde değişen su seviyeleri, Mekong su koşullarını değiştirdi ve Mekong Nehri'ndeki türlerin hayatta kalmasını zorlaştırdı.
---------------------------------------------
Mekong Butterfly, Mekong Nehri Havzasındaki doğal kaynakları, çevreyi ve ekosistemleri koruma ruhunu sürdürmek, Mekong bölgesinde (yani Yünnan, Laos, Myanmar, Tayland, Kamboçya, Vietnam) yaşayan insanların doğal kaynak yönetimini güçlendirmelerini teşvik etmek, hem kısa hem de uzun vadede Mekong Nehri Havzası'nın yaşam biçimini ve ekosistemlerini etkileyecek bilgiye ve kurumsal karar alma mekanizmalarına erişim eşitliği ve özgürlüğünü sağlayacak süreçleri desteklemek için bir araya gelmiş bağımsız bir gruptur.
Bu yazıda ifade edilen görüşler yazarın şahsi görüşleri olup Heinrich Böll Stiftung’u bağlamaz.