Türkiye ve İran bulundukları bölgede iki komşu, en köklü devlet geleneğine sahip aynı zamanda tarihsel olarak rekabet içinde olan, ancak son yıllarda bölgesel politikalara yaklaşım konusunda taban tabana zıt vizyona sahip iki ülke. Ankara ve Tahran’ın yaklaşımı, iki ülkenin de hayata geçirdiği geleneksel dış politikaları ile ‘uyumlu’ ve her ikisinin de mevcut stratejilerine hizmet ediyor.
Özellikle Arap ayaklanmaları sürecindeki yaklaşımları da genel, makro politikalarının türevi niteliğinde. Diğer yandan her iki ülke, bazı konularda dünyadaki yaklaşımların tersine pragmatik bir birliktelik sergilerken, bu birliktelik ilkesel olmaktan çok dönemsel ‘çıkar’ ilişkilerine dayanıyor.
Türkiye-İran ilişkileri birkaç nokta üzerinde odaklanıyor: İran’ın tartışmalı nükleer enerji tartışmaları, bölgesel rekabet, Arap ayaklanmalarında yaklaşım ve bu sürece bağlı olarak Suriye’nin geleceği ile ilgili farklı beklentilerin getirdiği gerginlik.
Tüm bu noktalar, her iki ülkenin orta ve uzun vadede hem birbirleri ile hem de bölgedeki varoluşları ile ilgili geleceklerini belirleyecek gibi. Bunlar içinde, küresel anlamda nükleer kriz ama bunu da belirleyebilecek nitelikteki bölgesel anlamdaki Suriye krizi en önemlileri olarak öne çıkıyor. Türkiye ve İran bölgenin en önemli iki ülkesi; en köklü tarih, kültür ve devlet geleneğine sahip. Tarihi olarak birbiri ile çekişen, birbirlerini tehdit eden ama birbirine pek fazla dokunmayan iki ülke. Bu açıdan uzun yıllara yayılan inişli çıkışlı ilişki söz konusu. Hatta Türkiye ile birlikte İran, Stephen Kinzer’in de ısrarla üzerinde durduğu gibi, İslami rejimin tüm antidemokratik unsurlarına rağmen tarihsel açıdan bütün bölgede demokrasi geleneği ve tecrübesi olan iki ülkeden biri. Yakın döneme kadar Türkiye’nin İran’la ilişkisi iç politik tehdit algısından yola çıkarak, ABD-İsrail ile oluşturduğu ittifak çerçevesinde belirlendi. AKP iktidarı ‘sıfır sorun’ politikası çerçevesinde hem çevre ülkelerle sorunları azaltmak hem de İran-Suriye gibi ‘dışlanmış’ ülkelerin dünya ile bağını sağlayarak köprü işlevi görürken bu ülkeleri de izolasyondan kurtarmayı hedeflemişti. Türkiye’nin sıfır sorun politikası ile yola çıkarken sadece masumane dostluk ekseninde hareket etmediğinin bilinmesi gerekir.Türkiye herkesle görüşebilen nadir ülkeler sınıfına girerken kendi ‘çıkarlarını’ da göz ardı etmedi. Ancak Ortadoğu’da tek bir belirleyici yoktur, her ülkenin sizden başka birçok bağlantısı ve belirleyeni söz konusudur. Burada bir parantez açmak gerekirse, ‘sıfır sorun’ iddialı bir yaklaşım olarak zaten miadını doldurmuştur. Ancak Türk dış politikası sıfır sorundan, Arap ayaklanmaları nedeniyle zeminin kaymasından sonra etrafında bolca sorun olan bir ülke konumuna gelmiştir. Komşularla sorunları yumuşak olmaktan çok sert ve belli bir misyon yüklenerek yürütmesi, karşıtlarına yönelik çok sert ve ağır bir retorik kullanması bir anlamda bilinçli bir politika olmakla birlikte, diğer yandan yolunu bulamadığını göstermektedir.
Türkiye özellikle BM Genel kurulunda Brezilya ile birlikte İran’ın nükleer programı ile ilgili yapılan oylamada İran lehine oy kullanarak cesur bir adım atarak kendini de riske atmış ama bu ülkeyiı ikna edememiştir. İran tüm çabalara rağmen kendi politikasından en küçük bir taviz vermeyerek bizi açıkta bırakmış, ‘Türkiye’yi kullanmış’ ya da Türkiye bu konuda saf davranmıştır. Bu Türkiye açısından ‘güven’ anlamında önemli bir kırılma noktası olmuştur.
Kıyasıya rekabet, Türkiye’nin İran politikası tüm bölgede bu ülkeyi dengeleme amacı taşıyor. İran’ın, Irak, Suriye, Lübnan ve Hamas üzerinde ciddi etkisi olduğu bilinir. Türkiye bu politikasını uygulamak için Batı’ya kendi argümanın da açıklamıştır: Ortak etki alanlarında İran’ı dengelemek, etki alanlarını sadece bu ülkeye bırakmamak, dengeli ve kontrollü bir rekabet geliştirmek. Türkiye birkaç yıl önce Suriye ile ilişki gerçekleştirerek hem bu ülkeyi izolasyondan çıkarmaya hem de İran’ın etki alanını azaltmaya çalıştı. Hamas’ı sadece İran’a teslim etmeyi hedefledi. Lübnan’da ise kıyasıya bir rekabet yaşandı. Ayrıca, bölgede politika uygularken herkesle iyi olmak zorunda gibi hissetti kendini ki bu naif bir politikaydı, üstelik Ortadoğu’da başarı şansı olmayan bir yöntemdi. Unutmamak gerekir ki ‘Ortadoğu’da siz herkesle dost olmak isteyebilirsiniz ama bu her zaman sizin niyetinize bağlı değildir.’
Tüm bunları yaparken İsrail ile yaşanan sorunlar sonucu ‘eksen kayması’ eleştirisi ile karşılaşan Ankara, söylem olarak bunu reddetse bile bunu fiili olarak İran üzerinden hayata geçirdi. İran’ın açık olmayan politikası karşısında çabalarının karşılık bulmayacağını anladığı noktada, eski pozisyonunu terk etti. Arap baharıyla birlikte yeni bir politika izledi. İran bu dönemde halkların yanında görünse de Suriye politikası ile inandırıcılığını yitirdi. Bunun en önemli nedeni ise Arap ayaklanmalarının İran’ın düşündüğünden farklı bir dinamiği olması; başlangıç itibari ile İslami tonu düşük olmasıydı. Suriye krizine kadar ayaklanmaların Sünni karakteri, Müslüman Kardeşler etkisini fazla kâle almayan İran, Suriye ile birlikte bu durumu bir bekâ sorunu olarak ele almaya başladı. Suriye konusunda AKP hükümeti Esed rejimine kısa sürede sırt çevirmesinin arkasında, Müslüman Kardeşler Hareketiyle aynı kökenden gelmesinin etkisinin olduğunu söyleyenler de var.
Durumdan vazife çıkarmak
Suriye’de Türkiye ve İran’ın farklı tavır alması ise ileriye yönelik bir kopuşun sinyali. Ayrıca Suriye krizi ile birlikte Şii-Sünni ekseni de net bir şekilde cepheleşmiş durumda. Türkiye şimdiye kadar (Suudi Arabistan kadar ağırlıklı Sünni cephesi) bu eksene dahil olmamak konusunda dikkatli davransa bile dışında kalması zor görünüyor; en azından bu cephe içinde algılanıyor.
Türkiye’nin İran’ı ikna edememesi, rotasını da değiştirdi. Füze kalkanının ülkemize yerleştirilmesiyle Türkiye, eksenini değiştirmediği, hatta Batı ittifakının en önemli gücü ve uygulayıcısı olduğunu göstermek ister gibi. Bazılarının iddia ettiği üzere, Suriye konusunda ‘arkadan ittirmek’ isteyenler olmasından çok Türkiye’nin kendi inisiyatifi ile bu role soyunduğu da söylenebilir. Türkiye, Suriye meselesine gereğinden fazla angaje olmakla birlikte bunun İran’la olan rekabetle ilişkisi söz konusundur. Bunu Türkçede ‘durumdan vazife çıkarmak’ deyişi ile açıklayabiliriz. Yani, kendi maksadını aşarak, gereğinden fazla müdahil olmak. Ancak, bu durumun açıklamalarından biri şu olabilir: Şii- Sünni ekseninde, İran’a karşı Türkiye net olarak ortaya koymasa da Körfez ülkeleri ile ABD’den garanti almış, misyon yüklenmiş, bir anlamda Batı dünyasının sözcülüğüne ve belki de ‘vurucu gücüne’ talip olmuştur. Ülkemizi yönetenler, ‘emperyal’ bir amaç taşımadığını, ‘yeni Osmanlı’ olgusunu öne çıkarmadığını söylese bile genel söylemler dikkate alındığında Türkiye’nin bir ‘alt emperyal’ ülke niyeti açıkça görülüyor, bunun psikolojik altyapısı oluşturulmaya çalışılıyor.
Füze kalkanının İran’a karşı İsrail’i korumak amacıyla konuşlandığı biliniyor. Ayrıca, Türkiye bu hamlesi ile ‘eksen kayması’ şüphelerini ortadan kaldırmış, Suriye konusundaki zaman zaman gereğinden fazla çıkışı ile bölgede kendisinin yanı sıra Amerikan ve Arap politikasının uygulayıcısı durumuna geldiği yönünde eleştirilere uğradı.
Suriye politikası konusunda iki ülke zıt düşünürken Türkiye’nin Irak’taki Maliki yönetimi ile arası bozuldu. Cumhurbaşkanı yardımcısı Tarık El Haşimi’nin Bağdat’tan kaçarak Irak Kürt Bölgesi’ni sığınması, Türkiye’nin seçim sürecinde Iraqiye bloğunu ve Haşimi’yi desteklemesi, Suriye krizi ile birleşince Irak yönetimi de sorunlu komşulardan biri oldu. Tahran yönetimi Suriye krizinin diğer ayağını da Irak üzerinden götürmek istiyor. Şam rejiminin devrilmesi halinde, İran, Irak, Suriye ve hatta Lübnan hattının kendi açısından ‘düşeceğini’ düşünüyor. Bu saydığımız ülke yönetimlerinin bugün Türkiye ile sorunlu olması manidar olmakla birlikte, İran’ın Suriye rejimi konusunda kararlı ve ‘tehlikeli’ bir süreci yürüttüğü de ortada.
Suriye’de Annan Planı ile birlikte ara döneme girildi ve bunun ne kadar süreceği belli değil. Belli olmayan diğer bir nokta ise planın başarılı olup olmayacağı. Planı oluşturan altı madde henüz işlemeye başlayamadı. Bu altı maddeye göre kapsamlı bir siyasi süreç başlayacak, karşılıklı olarak çatışmalar sona erecek, insani yardım için günde iki saat ateşkes ilan edilecek, tutuklular serbest bırakılacak, gazetecilere hareket özgürlüğü sağlanacak ve barışçıl gösterilere izin verilecek.
Ortada şöyle bir durum var: Suriye Annan Planı’nın gereklerini karşılıyor gibi görünüyor ama kentleri bombalamayı sürdürüyor. Muhalifler kabul ediyor gibi görünse de planı uygulamıyor, çünkü inanmıyor. Esed yönetiminin zaman kazanmak için yeni bir manevrası olduğunu söylüyor. Rusya da dahil olmak üzere bu planın Esed yönetimi için son şans olduğu biliniyor. Bir yıl önce Suriye konusunda çıtayı ‘müdahale’ noktasına kadar yükselten Türkiye, uluslararası toplumdan bu konuda destek görmeyince frene bastı. Türkiye, BM ya da NATO’dan şimdilik destek görmeyince, daha yürürlüğe girmeden ‘kadük’ ilan ettiği Annan Planı’nın kabul etmek zorunda kaldı. Muhalifler bir yandan plana karşı çıkarken diğer yandan bu dönemi güç toplama ve yeniden örgütlenme için fırsat olarak görüyor. Çünkü, ‘dış müdahale’ kısa vadede mümkün değil. ‘Suriye’nin Dostları’ olarak anılan ülkeler muhaliflere finansal destek ve askeri haberleşme araçları sağlamaya karar verdi. Suudi Arabistan, Katar gibi ülkeler ise muhalefeti silahlandırmak istiyor, silahlandırıyor da. Türkiye Annan planını içine sindirmiş değil ama başarısız olacağını düşünüyor ve olmasını da bekliyor. Çünkü Annan Planı’nın başarısızlığı, Türkiye’nin tezlerinin doğruluğu ile doğru orantılı. Ancak, bu haliyle planın sağlıklı işlemesi de zor görünüyor.
Sonuçta Suriye’de rejim karşısında bu kadar ‘istekli ve kararlı’ olan Türkiye’nin bölgesel rakibi İran konusunda ne yapacağı sadece iki ülke ilişkilerini değil bölgedeki tüm dengeleri de değiştirecektir. Türkiye öne çıktığı bir dönemde İran’a yönelik baskıları kendi lehine çevirmek gibi kısa vadeli politika ile düşünmemeli. Aksine Türkiye-İran rakabetin varacağı tehlikeli noktanın ülkemiz için değil, Suudi Arabistan benzeri baskıcı ve gerici rejimi korumak için farklı amaçlar peşinde olanların işine yarayacağı bilinmeli. Suriye’nin kaderi Türkiye-İran ilişkilerinin geleceğinde turnusol işlevi görecektir.
Safeviler ve Osmanlı, 16 ve 17. Yüzyılda defalarca savaştı ama hiçbir taraf üstünlük sağlayamadı. Ancak, Avrupa karşısında birbirlerini zayıflattı. Sonunda 1639’da imzalanan Kasr-ı Şirin Antlaşmasıyla Türkiye-İran sınırı belirlendi. O günden bu yana bu sınır ihlal edilmedi, taraflar birbirlerini ile çekişse bile çatışmadı. Bu sınır günümüz dahil olmak üzere Ortadoğu’da emperyal cetvelle çizilmemiş tek sınırdır. Bu sınırın bozulmayacağını tahmin edebiliriz. Bu iki ülke arasında tarihte olduğu gibi şimdi de silahlı çatışma dışında kıyasıya bir rekabetin yoğun şekilde devam edeceğini tahmin etmek güç olmayacaktır; Suriyeli ya da Suriyesiz.