Lityum, kobalt, bakır ve nadir toprak elementleri söz konusu olduğunda, hep bir uluslararası hammadde yarışından söz ediliyor. Hatta AB Komisyonu bu hammaddelere erişimi bir Avrupa egemenliği meselesi olarak görüyor.
Peki, hammadde tedarikini güvence altına almak, çevreye zararı ve insan hakları ihlallerini önlemek, Çin ve diğer üçüncü ülkelerden hammadde ithalatına daha az bağımlı hale gelmek için çözüm geri dönüşüm mü?
Madencilik yerine geri dönüşüm
Almanya'daki atık hiyerarşisine göre, malzemelerin geri dönüşümü diğer seçenekler arasında en iyi çözüm değili, üçüncü sırada. Çünkü teknik olarak geri dönüştürülebilir olan neredeyse tüm hammaddelerin tamamen geri dönüştürüldüğü ütopyasının gerçeğe dönüştüğünü varsaysak bile, bunun hızla artan küresel hammadde talebine yetişmek mümkün değil.
Dahası bir malzemenin her kullanım döngüsünde çok şey kaybediliyor: Enerji, su, yeniden işleme aşamasında kullanılan kimyasal ve kirlili nedeniyle kalite kaybı, malzeme aşınması... Bir üründe malzemenin sadece küçük bir kısmı geri kazanılabiliyor. Elbette geri dönüşüm birincil hammaddelerin çıkarılmasına kıyasla açıkça tercih sebebi, bu üçüncü en iyi çözümü de savunmalıyız. Burada büyük bir potansiyel var: Kuzey Ren-Vestfalya Eyaleti Doğa, Çevre ve Tüketiciyi Koruma Dairesi tarafından yapılan bir araştırmaya göre, 11 kilogram akıllı telefon bir ton altın cevheri kadar altın içeriyor.
11 kilogram akıllı telefon, bir ton altın cevheri kadar altın içeriyor.
Geri dönüşüm konusunda pek çok şeyin iyileştirilmesi gerek. Örneğin, küresel geri dönüşüm kapasitesi e-atıklarda sadece yüzde 25-35'i ile sınırlı ve bu atıkların miktarı hızla artıyor. Geri dönüşüm oranları teknik olarak mümkün olan seviyeye ulaşamıyor. AB'nin kritik veya stratejik olarak sınıflandırdığı galyum veya silikon metalleri gibi bazı hammaddeler için geri dönüşüm oranı sıfır.
Bunun sebepleri çeşitli. Birkaç örnek sayacak olursak, mevcut ürünlerin pek azı için kolay erişilebilir, iyi işleyen toplama sistemleri var. Dahası, ürünler genellikle neredeyse parçalarına ayırılamayacak şekilde üretiliyor. Metaller, geri dönüşümde saf malzeme akışları elde etmeyi zorlaştıran alaşımlarda kullanılıyor. Giysilere veya oyuncaklara takılan elektronik etiketlerde olduğu gibi genellikle çok küçük miktarlarda bulunuyorlar. Bazı karmaşık ama etkili geri dönüşüm yöntemleri, ekonomik görülmedikleri için büyük ölçekte kullanılmıyor.
Uzun kullanım ömrü, daha az kaynak ihtiyacı
Geri dönüşümdeki bu sınırlar, döngüsel ekonominin başka önlemlere dayanması gerektiğini gösteriyor. Atık hiyerarşisine göre, öncelikle atıktan kaçınma ve yeniden kullanım için tüm seçenekler tüketilmeli. Yani döngülerin yavaşlaması gerek: Kaynak yoğun yeni üretimi asgariye indirmek için ürünler ve altyapı olabildiğince uzun süreler kullanılmalı. Ürünler uzun ömürlü ve onarımı kolay olacak şekilde tasarlanmalı.
Siyasetçilerin görevi, uzun süreli kullanım ve onarım için gerekli koşulları teşvik etmek. Ancak elektronik cihazlar örneğinde görüldüğü üzere, birçok şirket ürünlerinde kısa kullanım ömrünü mahsus seçiyor. Bilişimde karşımıza çıkan değiştirilemeyen aşınmış parçalar, eksik yazılım güncellemeleri ve agresif pazarlama, bu stratejilerin sadece birkaç örneği.
Maden projelerinin neden olduğu zarar ve insan hakları ihlallerinin önüne geçmek, ikmal güvenliğini daha da güçlendirmek için hammadde talebinin azaltılması da lazım. Bunu başarmak için döngüsel ekonominin ötesine geçen stratejilere ihtiyacımız var: Bu, daha küçük bataryalara sahip, daha küçük ve daha az araba perspektifine dayanan bir mobilite dönüşüm ile sürekli satın almak yerine ödünç kültürünün yaygınlaşmasını gerektiriyor.
Döngüsel ekonomi ve siyasi süreçler
Siyasiler ne yazık ki buna yeterince kafa yormuyor. Döngüsel ekonomi söz konusu olduğunda, hele de bunun için fon sağlandığında, tek odak noktası geri dönüşüm. Doğru yönde atılan bazı adımlar gözlüyoruz, fakat yeterince yol alınmış değil: AB, bir ekotasarım yönetmeliği ile uzun ömürlü, onarılabilir ve geri dönüştürülebilir ürün tasarımını zorunlu hale getirmek istiyor. Ayrıca onarımları teşvik etmek için bir yönerge üzerinde çalışılıyor. Gelgelelim, komisyonun önerisi, tamirin önündeki pahalı ve erişilmesi zor yedek parçalar gibi temel engelleri görmezden geliyor.
Çevre Bakanlığı şu anda ulusal bir döngüsel ekonomi stratejisi üzerinde çalışıyor. Bu, uzun vadeli kullanım ve yeniden kullanımın yanı sıra talebi düşürmeye yönelik stratejilerin teşvik edilmesi ve güçlendirilmesi için önemli bir fırsat. Diğer yandan, stratejiye esas oluşturacak temel metin, detaylar ve finansman bakımından, bir kez daha üçüncü en iyi seçenek olan geri dönüşüme odaklanılacağı yönündeki endişeleri körüklüyor.
Johanna Sydow Heinrich Böll Stiftung'da çevre politikasından sorumlu. Gana, Peru ve Ekvador'da madencilik konusunda yaptığı saha araştırmasından bu yana (2009-2013), hammadde tüketiminin azaltılması ve şirketlere bağlayıcı kurallar getirilmesi için çabalıyor. 2014-2022 yılları arasında Germanwatch'ta kaynak politikası alanında danışmanlık yaptı.
Luisa Denter Çevre ve Kalkınma Derneği Germanwatch e.V.’de kaynak politikaları ve döngüsel ekonomi konularında uzman danışman.
Kapak fotoğrafı: İsviçre markası Freitag, tekil bir malzemeden üretilmiş ilk sırt çantasını geliştirdi.
Bu makale ilk olarak buradayayınlandı.