Aşırı Atık Yükü: COVID-19’la Mücadelede Yeni Bir Düşman

Article

Vietnam’da içler acısı olduğu söylenen 4. COVID-19 dalgasının ardından, pek çok şehir ve eyalette açılma süreci yeniden başlıyor. Toplumsal ve ekonomik kayıpların yaşandığı yetmezmiş gibi, gündelik faaliyetler ve tıbbi tesislerden kaynaklanan atıklar da ciddi bir problem haline gelmiş durumda. Ülkenin bu ezici atık belasıyla baş etmeyi öğrenmesi gerekiyor.

Teaser Image Caption
A worker collects domestic waste in a residential area of Can Tho during the COVID-19 pandemic

Vietnam Sağlık Bakanlığı’nın verilerine göre pandeminin 4. dalgasında, yani 27 Nisan 2021’den bu yazının kaleme alındığı tarihe kadar, ülkede yaklaşık 815 bin vaka tespit edildi. Temaslı takibi tedbirleri doğrultusunda 54,6 milyonu aşkın kişiye test yapılması, haliyle tıbbi tesislerde ve diğer test alanlarında devasa miktarda atıkların oluşmasına yol açtı. Ülkenin dört bir yanında, özellikle Ho Chi Minh, Binh Duong, Dong Nai, Long An ve Can Tho gibi güneydeki şehirlerde, her gün milyonlarca cerrahi maske çöp oldu ve gündelik faaliyetler sonucu tonlarca atık ortaya çıktı.

Plastik atıklardan hiç hazzetmiyorum ama şu an için başka seçeneğim yok, çünkü çevrimiçi sipariş verip eve teslimat istemek durumundayım.

E-ticaret gönderileri, eve teslim market siparişleri ve paket servisler plastik atık miktarındaki bu eşi benzeri görülmedik artışı daha da beter hale getirdi. Ho Chi Minh şehrinin 7. Mahalle’sinin sakinlerinden Nguyen Thi Yen Trinh, herkesin enfekte olmaktan korktuğunu, ayrıca yoksulların yeterli gıdaya ulaşma konusunda çok ciddi kaygıları olduğunu söylüyor. Kimsenin plastik atıkları azaltmak gibi çevresel meseleleri dert edecek halinin kalmadığını belirtiyor ve “Plastik atıklardan hiç hazzetmiyorum ama şu an için başka seçeneğim yok, çünkü çevrimiçi sipariş verip eve teslimat istemek durumundayım” diyor.

Can Tho sakinleri tam kapanmanın ardından şehrin yeniden açılmasının ilk gününde, naylon poşetlerde köpük ambalajlara sarılmış yiyecekler satın alıyor

Tıbbi atık dağları

Vietnam Doğal Kaynaklar ve Çevre Bakanlığı (DKÇB) COVID-19 pandemisinin yol açtığı atık miktarıyla ilgili resmi bir istatistik yayımlamadı, ancak pek çok yerde çok yüksek miktarlarda atık oluştuğu kaydediliyor. Örneğin vaka sayılarının çok yüksek olduğu Ho Chi Minh şehrinde COVID-19 kaynaklı ortalama atık miktarının günlük 78 ton civarında olduğu tahmin ediliyor. Vietnam’ın bu en büyük metropolünün Doğal Kaynaklar ve Çevre Müdürlüğü verilerine göre, pandeminin pik yaptığı 9 Temmuz-8 Ağustos tarihlerinde, ortaya çıkan tıbbi atık miktarı 2.673 tonu buldu. Bu atıklar 280 karantina tesisinden, yüzlerce sahra hastanesinden ve test alanından geliyordu. Bu kadar çok tıbbi atıkla başa çıkmaya çalışan belediye, mevcut iki atık işleme tesisinin yanı sıra, COVID-19 kaynaklı tehlikeli atıkların işlenmesi için DKÇB’den bu alanda uzmanlaşmış üç şirketin daha yetkilendirilmesini istedi. Daha kötü durumlara hazırlık olarak, şehrin atık işleme kapasitesi günlük maksimum 120 tona çıkarılmış durumda.

Can Tho’daki Ninh Kieu mahallesinde yapılan kitlesel testlerin ardından toplanan tehlikeli tıbbi atıklar. Görsel

Ho Chi Minh şehrine komşu olan Binh Duong eyaletinde, tedavi ve karantina merkezlerinde günde 18 ila 20 ton atık, izolasyon alanlarında günde yaklaşık 20 ton ayrıştırılmış tehlikeli atık ortaya çıkıyor. Karantina altına alınan yüzlerce izolasyon alanı ve giriş çıkışın kontrol altına alındığı abluka bölgesi ile dokuz sahra hastanesi bulunan komşu Dong Nai eyaletinde ise, günlük tehlikeli tıbbi atık miktarı 5,4 ton civarında.

Mekong Deltası’nda, özellikle bölgenin pandemi merkezi konumunda olan Can Tho şehrinde de durum pek iç açıcı değil. Şehirde, abluka bölgelerinin çöpü dahil yaklaşık 600 ton evsel atığın yanı sıra her gün 5 tonun üzerinde tehlikeli tıbbi atık oluşuyor. Bu miktar 32 yoğun izolasyon alanından, 11 sahra hastanesinden ve şehrin çeşitli yerlerindeki temaslı takibi test alanlarından toplanıyor.

Şehirde yaklaşık 600 ton evsel atığın yanı sıra her gün 5 tonun üzerinde tehlikeli tıbbi atık oluşuyor.

Can Tho Doğal Kaynaklar ve Çevre Müdürlüğü Müdür Yardımcısı Nguyen Chi Kien başlarda tıbbi atıkları toplamada zorlandıklarını, çünkü salgın çok hızlı yayıldığı için bir yığılma olduğunu söylüyor. Tehlikeli tıbbi atıkların her gün nakli için Binh Duong eyaletinden bir tehlikeli atık işleme şirketiyle anlaşmaları gerekmiş. Sağlık Bakanlığı ve DKÇB’nin COVID-19 kapsamında atık işleme politikalarına uygun olarak çöp kaynağında ayrıştırılıyor, sarı bir naylon poşete konup bağlanıyor ve ağzı bantlanıyor. Tek tek hepsine içinde hastalığa yol açan, bulaşıcı maddeler olduğuna dair bir uyarı etiketi yapıştırıldıktan sonra bu atıklar kapaklı bir çöp kutusuna konuyor, ardından da toplama ve işleme merkezlerine naklediliyorlar.

Kien “Bütün bu yönetmeliklere rağmen birçok kitlesel test alanında kurallara tam olarak uyulmuyordu, hatta çöpleri öylece ortada bırakıyorlardı. Ancak müdürlüğümüzün durumun düzeltilmesine yönelik yazılı uyarılarıyla birlikte, zamanla genel anlamda bir iyileşme oldu” diyor.

Kien ayrıca COVID-19 sırasında plastik atıklardaki artışın kaçınılmaz olduğuna dikkat çekiyor. Pandemi patlak verdiğinde insanlar abluka bölgelerinde kapalı kalsa da malların takası ve nakliyatı ihtiyacı devam etmiş. Evvelce plastik atıkları azaltmaya yönelik seferberlikler ilan edildiğinde son derece olumlu sonuçlar alınmış olmasına rağmen, pandemi döneminde herkes yeniden plastik ambalaj ve poşetlere yönelmiş.

Tatlı satan bir kadın ürünlerini motosikletine asmış kentin içinde dolanıyor.

Geleceğin sırtına yüklenen ağır bedel: Bedava naylon poşetler

Ekim başında güneydeki eyalet ve şehirler aynı zamanlarda sosyal mesafe kurallarını yumuşattı. 16. Yönerge’nin yürürlükten kalkmasıyla birlikte 15. Yönerge devreye girdi; sokağa çıkma yasakları gevşetildi; eyaletlerarası yolculuklar tekrar başladı ve 10’dan az çalışanı olan işyerleri yeniden açıldı. Ekonominin ağır bir darbe almasıyla, 90 binden fazla işyeri kepenk kapattı veya iflas etti ve 2,4 milyon işçi işinden oldu. Ulusal ve yerel makamların üstünde ciddi bir baskı var, COVID-19’la birlikte yaşamanın yollarını bulmaları ve ekonomiyi yeniden canlandırmaları gerekiyor.

Aylar süren sıkı kontrollerin ardından, artık dışarı çıkmak için yerel makamlardan izin alması gerekmeyen insanlar kendilerini sokağa atıyor. Ho Chi Minh, Binh Duong ve Can Tho’da sokaklar, dükkânlar ve süpermarketler eski canlılığına kavuşuyor. Ortalık naylon poşetler, plastik bardaklar ve köpük kaplardan geçilmiyor, zira alışveriş faaliyetleri yeniden başlamış durumda. Ayrıca gıda sektöründeki işletmeler de—sadece paket servis hizmeti vermekle beraber—yeniden işbaşı yapıyor.

Bir kahvaltıcı siparişleri naylon poşetlere koymuş, dağıtıma çıkarmadan önce alkolle dezenfekte ediyor.

Can Tho Üniversitesi’nin DRAGON–Mekong Enstitüsü’nden Doç. Dr. Le Anh Tuan, “Ailesi için kahvaltılık çorba veya noodle almak için seyyar satıcılara gidenler sefer taslarını yanlarında getirmiyor artık” diyor ve ekliyor: “Mikroplastiklerin zararlı olduğunu veya plastik atıkların çevre açısından olumsuz bir etki yarattığını duymuş olmalarına rağmen yine de dünya kadar naylon poşet kullanıyorlar.” Tuan’a göre “COVID-19 nedeniyle insanlar plastiğin dolaylı tehlikelerini göz ardı ediyor. Plastik ambalajlar bugün için kolaylık olabilir, ama yarın bunun bedeli çok ağır olacak.”

COVID-1COVID-19 nedeniyle insanlar plastiğin dolaylı tehlikelerini göz ardı ediyor. Plastik ambalajlar bugün için kolaylık olabilir, ama yarın bunun bedeli çok ağır olacak future.

Can Tho şehir merkezinde belediyenin pandemi sırasında açtığı tanzim satış noktasında naylon poşet ve dezenfektan ücretsiz. Tran Van Hoai Sokağı’nda sebze ve sokak yiyecekleri satan bir dükkânın sahibi olan Tran Thu Lieu, pazara çıkarken artık kimsenin filesini yanına almadığını söylüyor ve devam ediyor: “Aldıklarını ayrı ayrı poşetliyorlar. Yiyeceklere alkol bulaşmaması için poşetleri dezenfekte edip hepsini daha büyük bir naylon poşette topluyorlar.” Lieu’nun dükkânında her gün farklı ebatlarda toplam 4-5 kilo naylon poşet gidiyormuş ve bunun yaklaşık maliyeti 10 dolar civarındaymış. “Her sabah müşteriler için birkaç kilo naylon poşet asıyorum. Daha da tedbirli davranan kimileri poşetleri ikişer üçer kullanıyor” diyor. Diğer dükkânlar ve süpermarketlerde de durum pek farklı değil. Ücretsiz el dezenfektanı gibi naylon poşetler de aşırı miktarda tüketiliyor.

Zaten hayli yaygın olan, köpük kap içinde yemek alımı COVID-19 pandemisi sırasında daha da arttı.

Can Tho’daki Nang Bep Vermicelli restoranının sahibi Le Hoang Vu yiyecekler için kaç köpük kap kullanıldığını hatırlamadığını belirtiyor ve “Günde belki 100 sipariş oluyor, her sipariş için 2 kap ile 3-4 naylon poşet kullanmak gerekiyordu, çünkü her malzeme ayrı poşete konuluyordu. Acı biber bile ayrı oluyordu” diyor.

Atıkla mücadelede çözüm arayışları

Can Tho’da faaliyet gösteren çöp toplama ve işleme merkezi Can Tho Kentsel AŞ’nin müdürü Nguyen Thach Em’e göre, COVID-19 pandemisi sırasında toplanan çöp miktarı kayda değer ölçüde azalırken, plastik atık oranı %10’dan %15’e çıkmış. “Daha çok iki tür atık göze çarpıyor. Tehlikeli atık kendi yönetmeliğine göre işleniyor, plastik atık ise abluka bölgelerinde bile evsel atıkla birlikte toplanıyor. Toplama işleminin ardından da yakılmak üzere naklediliyorlar” diyerek sözlerine açıklık getiriyor Em.

Can Tho şehrinin Mau Than Sokağı’nda paket servis için hazırlanan çorbalar naylon poşetler ve köpük kaplara konmuş.

Vietnam Kentsel ve Endüstriyel Çevre Enstitüsü Direktörü Prof. Nguyen Huu Dung plastik atıklardaki artışla ilgili olarak, ortalamaya vurulduğunda Vietnam’da hane başına düşen naylon poşet tüketiminin aylık yaklaşık 1 kilogram olduğunun altını çiziyor. Hanoi ve Ho Chi Minh’de ise durum biraz daha farklı; bu iki büyük şehirde her gün 80 ton plastik atık doğaya bırakılıyor. Plastik atıkların ayrıştırma, geri dönüşüm ve işleme oranlarının düşüklüğü ise kaygı verici. Plastik atık ve poşetlerin sadece %11-12’si işlenip geri dönüştürülüyor, kalanı ise daha çok gömülüyor, yakılıyor ve doğaya bırakılıyor.

Plastik atık ve poşetlerin sadece %11-12’si işlenip geri dönüştürülüyor, kalanı ise daha çok gömülüyor, yakılıyor ve doğaya bırakılıyor.

Salgın kaynaklı tehlikeli tıbbi atık miktarının kaygı verici oranlara ulaşması üzerine, Doğal Kaynaklar ve Çevre Bakanı Yardımcısı Vo Tuan Nhan, eyalet ve şehirlere bir talimat göndererek çevrenin korunması için bir dizi acil tedbirin derhal uygulamaya geçirilmesi çağrısında bulundu. Bu doğrultuda eyalet ve şehir yetkililerinden tıbbi tesislerde, tedavi ve bakım alanları ile izolasyon alanlarında evsel ve tıbbi atıkların toplanma, depolanma ve nakil süreçlerine ilişkin denetimlerin sıkılaştırılması talep edildi. Ayrıca yerel makamlardan pandemi sırasında işyerleri, işçi barınakları, haneler, ticaret merkezleri, süpermarketler, dükkânlar, restoranlar, apartmanlar ve mezarlıklar gibi çok çeşitli yerlerde ortaya çıkan tıbbi ve evsel atıkların yönetimiyle ilgili tedbirlerin harfiyen uygulanması için ilgili örgütlere ve bireylere kılavuzluk edilmesi istendi.

Vietnam Doğal Kaynaklar ve Çevre Bakanlığı (DÇKB), tıbbi olanlar dahil, tehlikeli atıkların işlenmesi konusunda yetkili 77 atık işleme tesisinin bir listesini temin ediyor. Bunun yanı sıra tehlikeli atık işleme tesislerinden, başka eyaletlerden gelebilecek tıbbi atık işleme taleplerini de karşılamaya hazır olmaları istendi. Bundan önce de Vietnam COVID-19’u Önleme ve Kontrol Komitesi tarafından pandemi tedbirleri kapsamında atık yönetimi ve hijyen ilkeleri belirlenmiş, eyalet ve şehirlerde COVID-19’u yayma riski taşıyan atıkların ayrıştırma ve toplamadan nakil ve işlemeye kadar her aşamasında nasıl bir yol izleneceği ayrıntılı bir biçimde ortaya konmuştu.

Pandemi sırasında süpermarketlerden eve teslimat talebi artınca, naylon poşet tüketiminde de ciddi bir artış gözlemlendi.

Değişikliklere ayak uydurmak gerekiyor

Pandeminin 2021 Nisan’ının sonundan bugüne uzanan 4. dalgası Vietnam için pek çok sıkıntıya yol açtı. Vatandaşlar ve ekonomi zaten çok ciddi kayıplar yaşarken bir de devasa miktarda plastik ve tıbbi atığın oluşması, ülke açısından eşi benzeri görülmemiş bir zorluk yaratıyor. Bu arada Vietnam’ın atık sınıflandırma sistemi hâlâ yeterli değil.

Eyaletler ve şehirler kademeli olarak açılıyorsa da, henüz pandemi son bulmuş değil, üstelik ne zaman biteceği de kestirilemiyor. Mevcut durumda, hükümetin ve çevre odaklı çalışan endüstrilerin gayretlerinin ötesinde, insanların zihniyetinin de değişmesi gerekiyor. Öncelikle, hükümetin çevreyle ilgili düzenlemelerine herkesin harfiyen uyması gerekli. İkinci olarak da gündelik alışkanlıklarını değiştirmeleri gerekiyor. Örneğin, tek kullanımlık cerrahi maskeler yerine 20-30 kere kullanılabilen kumaş maskeleri tercih edebiliriz. Bu küçük bir adım gibi görünse de, milyonlarca insanın hep beraber bu değişime ayak uydurduğunu düşündüğünüzde, atık miktarı ciddi ölçüde azalacak ve nihayetinde atıkların çevre üstündeki olumsuz etkisi hafifleyecektir.

__

Le Dinh Tuyen Thanh Nien gazetesinde Vietnam ve Mekong’la ilgili çevre konulu yazılar yazan bir gazeteci. Çalışmaları daha çok Mekong Nehri civarında, özellikle de Mekong Deltası’ndaki su kaynakları, balık yatakları, yerleşik toplulukların geçim kaynakları, tuzlu su girişi, iklim değişikliği, kirlilik, eğitim, sağlık vb. konulara odaklanıyor.

Yazıda beliritlen görüşler yazara aittir.