Avrupa Birliği'nde güney Polonya kadar kirli hava dumanına boğulmuş başka yer yok. Bu yıl Polonya'nın kirli maden şehri Katowice, COP24 iklim konferansına ev sahipliği yapacak. Konferans öncesinde havada -ve yerde- değişim hakim.
Polonya'da kimle konuşsanız Katowice deyince akla madencilik, kömür ve çelik kelimeleri gelir. Ülkenin güneydoğusundaki yaklaşık 300 bin nüfuslu kent, Polonya pas kuşağının bağrında yer alır. Madencilik sektörünün en büyük ticaret fuarına ev sahipliği yapar, Avrupa'nın en büyük kömür üreticisinin de merkezi konumundadır.
Bunların ötesinde, Polonya'da kömür üretimine bağlı 82 bin istihdamın neredeyse yarısı Katowice'yi de kapsayan Yukarı Silezya büyük metropolitan bölgesinde bulunur. Anlaşılacağı gibi, madencilik uzun zamandır vergi mükellefleri için bir mali mezarlık haline geldiği halde, kömürün Polonya ekonomisinin bel kemiği olarak görülmesine şaşmamak lazım.
Kömür lobisinin kalbinde bir iklim konferansı mı?
Düşünce kuruluşu Climate Analytics'ten Andrzej Ancygier'e göre, Polonya'da kömür "sadece sizin yaktığınız bir şey" değil; "kömür büyük ölçüde Polonyalı kimliğinin bir parçası." Bu, özellikle Katowice için geçerli. Dolayısıyla Almanya'nın Bonn kentinde Kasım 2017'de düzenlenen COP23 dünya iklim konferansının ardından 2018'deki zirvenin (COP24) ev sahipliğine Polonya kömür başkentinin seçilmesi, kafaları karıştırdı.
Fosil yakıt enerjisinin sonuna ilişkin müzakerelerin, ülkenin kömür üretimine açık ara ilham veren bir bölgede samimiyetle yapılıp yapılamayacağı tartışma konusu oldu. Pek çok çevreci, Polonya'nın güçlü kömür lobisinin kalbinde düzenlenecek bir iklim konferansının başarısına kuşkuyla yaklaşıyor. Ama Katowice ikinci bir bakışı hak ediyor. Şehir jet hızıyla değişiyor. Hatta -bazısı şaşırtıcı- gelişmelerle daha çevreci ve daha sürdürülebilir hale geliyor.
Araştırmacılar harekete geçtiğinde
Marcin Glodniok ile Katowice Merkezi Madencilik Enstitüsü'nden meslektaşları değişimin parçası. Kömür ekonomisinin ciddi yan etkilerinden biriyle uğraşıyorlar: Kirli hava dumanı. Kasım-Nisan ayları arasında şehrin üzerinde genellikle ağır bir sis tabakası asılı kalıyor. Kelimenin tam anlamıyla ev-yapımı bir sorun. Hanelerin yüzde 80'inden fazlası miadı dolmuş kömür fırınlarıyla ısıtılıyor, bunlar havaya filtrelemeksizin tehlikeli partikül maddeler ve kurum saçıyor.
Düşük kaliteli kömür, hatta evsel atıklar yaygın olarak yakılıyor. Bu, hava kirliliğini daha da artırıyor. Katowice Kirli Hava Alarmı aktivistlerine göre, durumun bölge sakinlerine maliyeti her bir vatandaşın istemsiz olarak yılda 1,711 sigara içmesine denk düşüyor. Çevre mühendisi Glodniok ve ekibi bununla mücadele etmek için bir koklayıcı bir drone geliştirdi.
Sensörler ve kameralarla donatılmış drone, kentin çatıları ve bacaları üzerinde gezinip hava kalitesini haritalıyor. Uçan devriyenin görevi; en kötü hava kirleticileri ortaya çıkarmak. Glodniok, hedefi "hanelerde yakılması gereken yakıt türleri ve hava kirliliğinin nasıl önleneceği konusunda bilinç oluşturmak" diye açıklıyor.
Vatandaşlar harekete geçtiğinde
Değişim sadece havada yaşanmıyor; onu toprakta yeşertmeye karar verenler de var. Gerilla Partizan Witold ismiyle tanınan çevreci bir sokak sanatçısı neredeyse her gün büyükşehirde tur atıp, istediği yere istediği zamanda fidanlar, çalılar, çiçekler dikiyor.
Gerilla bahçıvanın favorisi ise yetim yeşil alanlar ve kelleşmiş kaldırımlar. Kendisine "bahçe partizanı" diyor. Katowice'nin banliyölerinden Chorzow'da çarşının orta yerine küreğiyle çukur kazıp, toprağa küçük bir ladin fidesi dikiyor.
"Bu toprağın bana ait olduğunu gösterir bir belgem yok... Dolayısıyla yaptığım yasadışı" diyor Witold toprağı kazarken, "Ama bitkilerin nasıl büyüdüğünü görmek bana iyi geliyor."
"Yasadışı olan her şey kötü değildir" diye de ekliyor.
Kırklı yaşlarında, uzun ince yapılı, keçisakallı, bereli sanatçı, sokakları turlayıp toprağı kazıyor; çünkü yerel veya küresel politikaları beklemek istemiyor. Yeraltı çevreci harekette aktif olan bir düzineden fazla insan tanıyor ve daha fazlasının var olduğuna inanıyor; bir komşusunun da izinden yürüdüğüne dikkat çekiyor.
Witold, hep beraber çoğunluğun iyiliği için çalıştıklarına inanıyor. "Bunu kendim için yapıyorum çünkü her gün bu bölgeden üç ya da dört kez geçiyorum ve görüntüsünden hoşlanmıyorum."
"Yaşadığım bölgeye gerçek bir etkim var."
Kampanyacılar harekete geçtiğinde
Patryk Bialas, Katowice'de enerji dönüşümünü tetiklemek için başarı hikayeleri anlatmak gerektiğine inanıyor. Euro-Centrum teknoloji parkında çalışan Bialas, yeni bina inşaatlarında enerji verimli ve yenilenebilir teknolojilere yatırım yapma konusunda yerel şirketlere danışmanlık hizmeti veriyor. Kendisi, Katowice'deki enerji devriminin yüzlerinden biri.
Bialas'ın post-kömür mottosunun ana teması iş olanağı. Yeşil elektrik uzmanı, Polonya'da yenilenebilir enerji sektörünün 2030'da 186 bin kişiye istihdam sağlayabileceğine inanıyor. "Bunu madencilik endüstrisindeki 82 bin istihdam ile karşılaştırırsak, halihazırda tecrübeli madenciler için somut bir alternatif iş olanağı bulunduğunu görürüz." Birçok Batı Avrupa ülkesinde bu tür başarı hikayeleri anlatılıyor.
Fakat Polonya'da hâlâ yenilenebilir enerjiye şüpheci yaklaşım hakim. Eleştiriler, yenilenebilir enerjinin çok pahalı veya güvenilmez olduğu yönünde. Rüzgâr, güneş veya biyokütle enerjisi genellikle küçümseniyor; bunun kısmi bir nedeni de bu enerji türlerinin komşu Almanya'da fazla övülmesi.
Polonya'da toplumsal ruh hali Avrupa Birliği'ne karşı giderek düşmanlaşırken, ulusal muhafazakar iktidar partisi Hukuk ve Adalet (PiS) ülke çapında fosil yakıtları aşamalı azaltmaya karşıt görüşü destekliyor. Polonya hükümeti Avrupa iklim hedeflerine yeni "temiz" kömür santralleriyle ulaşmak istiyor. Bialas, buna rağmen yenilenebilir enerji karşıtı cephenin çatırdadığını düşünüyor.
Yeşil teknolojiye dönük ilgide keskin bir artış var. Son bölgesel ekonomik forumda, yenilenebilir enerji alanında katılımcı sayısı bir yıl öncesine göre ikiye katlandı. İklim değişikliğine uyum toplantıları Katowice'nin belediye binasında yapılıyor. Kömürle çalışan eski ısıtıcıların yeni sistemlerle -tercihen yenilenebilir enerjiyle çalışanlarla- değiştirilmesine dönük bir destek programı da var.
Bialas'a göre, tüm bunlar enerji dönüşümüne yönelik ilk adımları temsil ediyor. "Umarım değişim Almanya’dan çok daha hızlı olacaktır ama biraz daha zamana ihtiyacımız var."
Kömür bölgeleri için model
Katowice belediye başkanı Marcin Krupa -her ne kadar gerilla bahçıvanlara sempatisini resmi olarak ifade edemese de- yaşanan değişikliklerden memnun. Katowice'deki gelişmeyi Almanya'nın Ruhr sanayi bölgesi ile karşılaştıran Krupa, eski kömür madenciliği alanını bir kongre ve kültür merkezi haline getirebileceklerini düşünüyor.
Özel bir kültür bölgesinin içinde, COP24 zirvesinin gerçekleşeceği Uluslararası Kongre Merkezi yer alıyor. Krupa, "Bu mekan Katowice'nin imajını değiştirmek için tasarlandı" diyor. Opole merkezli çevre danışmanlık şirketi Atmoterm'den Marek Rosicki ise meseleyi biraz daha az iddialı yaklaşıyor.
Rostowki, Katowice'nin çok daha basit bir sebepten bir model şehir olduğunu düşünüyor. "Karbon ekonomisi bu bölgenin gerçekliği ve önümüzdeki yıllarda da böyle olmaya devam edecek. Dolayısıyla burası, kömüre dayalı bölgelerde neler yapılabileceğini tartışmak adına uygun bir yer."
Bu makale için yapılan araştırma Heinrich Böll Stiftung e.V.'dan alınan hibe ile desteklenmiştir. Makale ilk olarak Deutsche Welle'de yayınlanmıştır.