Kömür Atlası

For free

Uluslararası versiyonu Heinrich Böll Vakfı tarafından 2015 yılında yayımlanmış olan Kömür Atlası’nı biz de Türkiye’den makaleler ile zenginleştirerek Türkçe yayımlıyoruz. Kömür Atlas’ında Türkiye’nin kömür gerçeğini, neden kömürden vazgeçilmesi gerektiğini ve bunun yollarını değerli katkılarla birlikte değerlendirdik. Kömür Atlası’nı dikkatinize sunarken Zonguldak’ta, Soma’da, Karaman’da, Şırnak’ta ve tüm Türkiye’deki kömür felaketlerinde yitirdiklerimizi saygı ile anıyoruz.

Paris İklim Anlaşması’nın, 2015’te 21. Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BİMÇİD) Taraflar Konferansı’nda kabul edilmesi ve 195 ülkenin 145’inin anlaşmayı kendi parlamentolarında onaylaması, tüm dünyada başlayan yenilenebilir ve temiz enerji kaynaklarına dönüşü hem hızlandırdı hem de güçlendirdi. Hatta taraf ülkelerden bazıları 2030, bazıları ise 2050 yılına kadar %100 yenilenebilir kaynaklarından enerji üretecekleri yeni iktisadi ve sosyal modellere geçiş yapaklarına dair niyet beyanında bulundu. Bunların başında G20 ve G7’nin amiral gemisi olan ülkeler vardı ve başta Almanya olmak üzere bu ülkeler enerjilerinin neredeyse yarısını fosil yakıtlardan elde ediyorlardı. Ancak fosil yakıtlardan enerji üretmenin ekonomik ve çevresel maliyetlerinin giderek arttığını ve bu artışın, uzun vadede iktisadi sistemleri olumsuz yönde etkileyeceğini gördüler.

G7 ülkeleri 2015’te G20 zirvesinden önce yenilenebilir enerjiye geçişi desteklediklerini açıklayarak G20 ülkelerinden de aynı şeyi yapmalarının istediler. G20 zirvesinden buna dair bir karar çıkmamış olsa da yenilenebilir enerjiye geçme eğilimi karar metinlerine yansıdı. Ardından Paris Anlaşması’nın kabul edilmesiyle birlikte ise bu önlenemez dönüşüm ve yeni bir iklim rejimi başladı.

Bu yeni iklim rejiminde, enerjiye yön veren büyük aktörlerin bile dile getirdiği üzere artık fosil yakıtlara yer yok. Zira fosil yakıtlar artık ekonomik olarak zarar anlamına geliyor. Üstelik bu dönüşümle birlikte açılan birçok yeni pazarda, dönüşümü başlatan öncüler pastadan pay kapma yarışındalar. Dolayısıyla bu dönüşümün gerisinde kalmak hiç bir BİMÇİDS tarafı ülkenin arzu ettiği bir politika değil.

Fakat G20 ülkelerinin arasında henüz Paris Anlaşması’nı parlamentolarından geçirmeyen Rusya ve Türkiye de bulunuyor. Küresel iklim değişikliğini reddeden Donald Trump’ın ABD başkanı seçilerek pek çok fosil yakıt şirketinin yöneticisinden oluşan bir kabine kurması, Paris Anlaşması’yla ivme kazanan küresel dönüşümü sekteye uğratmış gibi görünse de aslında kabine, yenilenebilir temiz enerjiye dönüşümün yeni iktisadi sistemini tamamen göz ardı etmiyor.

Peki, fosil yakıt şirketlerinin yönetiminde olduğu ülkeler dahi bu dönüşümden kopmamışken Türkiye’deki durum nasıldır? Türkiye’deki enerji üretiminde kömürün yeri nedir? Kömürün Türkiye’deki iktisadi düzen içinde maliyeti kaç liradır? Kömürün çevresel ve halk sağlığı açısından maliyeti nedir? Kömür yerli enerji kaynağı olarak gerçekten kârlı mıdır? Temiz teknolojiler ile kömürden enerji elde etmek mümkün müdür? Kömürün olmadığı yeni iktisadi ve sosyal düzen Türkiye için mümkün müdür? Türkiye’nin yenilenebilir enerjiye dönüşüm potansiyeli nedir ve bu nasıl gerçekleşebilir? Tüm bu soruların ve daha fazlasının cevabını Kömür Atlas’ında bulabilirsiniz. Kömür Atlas’ında Türkiye’nin kömür gerçeğini, neden kömürden vazgeçilmesi gerektiğini ve bunun yollarını değerli katkılarla birlikte gözler önünse sermeye çalıştık.

Halihazırdaki iktisadi düzen içinde kömür sektörlerinde şirketleşmenin gerçekleşmesi ve yönetişim aşamalarına etki etmesi, bu sebeple şeffaflık ve hesap verilebilirliğin nasıl gölgelendiğini anlatmak için çaba sarf ettik. Yönetişim sistemlerindeki şeffaf olmayan politikaların bir sonucu olarak kömür için sağlanan son derece tartışmalı kömür teşviklerinin iktisadi sistemi nasıl etkilediğine yer verdik. Türkiye için yerli kömürün karlılığı ve “temiz kömür teknolojisinin” uygulanabilir olup olmadığı tartışmasını da yer verdik. Halk sağlığı bakımından kömür konusunu ele almaya çalıştık. Türkiye’nin enerji dönüşümü potansiyeline ait rakamlar ve karşılaştırmalar da atlasta mevcut.

Türkiye’nin kömür gerçeği çok katmanlı ve emekten hukuka, halk sağlığından iş güvenliğine ve hatta yönetişime kadar çok yönlü değerlendirilmesi gereken bir başlık. Kömür Atlası’nı dikkatinize sunarken Zonguldak’ta, Soma’da, Karaman’da, Şırnak’ta ve tüm Türkiye’deki kömür felaketlerinde yitirdiklerimizi saygı ile anıyoruz.

Product details
Date of Publication
Mayıs, 2017
Publisher
Heinrich Böll Stiftung Derneği
Number of Pages
72
Licence
All rights reserved
Language of publication
Türkçe
Table of contents

2    KÜNYE

6 GİRİŞ

10   KÖMÜR VE GEZEGEN HAKKINDA

12 KÜÇÜK DERS

12   JEOLOJİ VE COĞRAFYA

   “YERALTI ORMANI”

Kömür, bitki örtüsünün yüksek basınç ve sıcaklık altında havasız ortama maruz  kalmasıyla oluşuyor. Ne kadar yaşlı olursa o kadar fazla karbon ve enerji ihtiva ediyor. Kömür cevherine bütün kıtalarda rastlanıyor.

14   TARİH

 SANAYİNİN KÖKENİ

Kömür, Sanayi Devrimi’ni ve son iki yüzyıldır bu devrimin ekonomik ve toplumsal dönüşümünü ateşleyen yakıttır. Faydaları devasa iken yarattığı hasar çok uzun bir süre boyunca göz ardı edilmiştir. Günümüzde, daha temiz yakıtlara geçiş süreci kömür döneminin bitişini müjdeliyor.

16   SERA GAZLARI

İKLİMİ DEĞİŞTİRMEK

Kömürü çıkararak elektrik üretiminde kullanmak, sera etkisini artıran emisyonların hızla yükselmesine sebep oluyor. Kömür, iklim değişikliğinin en büyük etkenlerinden biri.

18   DOĞA

KİRLENMİŞ BİR GELECEK

Açık ocak madenciliği hem yarattığı çukurun hem de çukuru çevreleyen arazinin peyzajını mahveder. Bu bölgeleri restore etme çabaları sıklıkla başarısız olur ve yeraltında açılan maden sahasının üzerindeki toprak yüzey çöker.

20   SAĞLIK

TOZ İNCE BEDEL AĞIR

Kömürlü termik santrallerden çıkan duman ve is bizi hasta ediyor; her yıl dünya çapında binlerce insanın ölümüne sebep oluyor. Kömürün sebep olduğu atmosferik ve çevresel kirliliğin sağlık harcamalarına etkisi milyarla ifade ediliyor.

22   EMEK

KİRLİ SEKTÖR KİRLİ İŞLER

Kömür üretimi artıyor olmasına rağmen sektörde giderek daha az insan istihdam ediliyor. Yapısal değişim bütün kıtalara yayılmış durumda. Ama gelin görün ki yeraltı madenlerinde çalışmak hâlâ dünyadaki en tehlikeli işlerden bir tanesi.

24   İNSAN HAKLARI

HALK YERİNDEN EDİLİYOR

Kömür şirketlerinin girdiği bölgelerde yaşayan halk çeşitli baskılara maruz kalarak yerlerinden ediliyor. Zorunlu olmayan kurallar ise pek işe yaramıyor.

26   PROTESTOLAR

GÜÇLÜ İTTİFAK BAŞARIYI GETİRİR

İnsanlar tüm dünyada kömür endüstrisi ile mücadele ediyor. Genellikle baskı, taciz ve şiddete maruz kalsalar da zaman zaman başarıya ulaşıyorlar.

28   TEŞVİKLER

MALİYET HESABINDA ÇEVRE YOK

Kömür endüstrisi, kömür fiyatlarını düşük tutmak için halkın vergilerini kullanıyor. Ayrıca iklim değişikliği ya da hastalıkların yol açtığı ek maliyetleri tazmin etmeye de çalışmıyor. İşte tüm boyutlarıyla meseleye kısa bir bakış.

30   FİNANS

PERDE ARKASINDAKİ OYUNCULAR

Maden açmak, elektrik santralleri inşa etmek ve bunların altyapısını sağlamak milyarlara mâl oluyor. Pek çok ülke bu yatırımları göğüsleyemiyor, işte bu noktada uluslararası kredi kuruluşları ve özel bankalar seve seve oyuna dahil oluyor.

32   KÂRLILIK

      KARBON BALONUNU SÖNDÜRMEK

Başarılı iklim politikaları kömürün daha değersiz hale gelmesi demektir. Bu da kömür çıkaran şirketleri olumsuz etkiler.

34   ÇİN

SİYAH YAKITTA İBRE KIRMIZI

Dünyanın en büyük kömür tüketicisi olan Çin için değişim kapıda. 2014 yılında tüketim ilk defa düştü. Yenilenebilir enerji kaynakları yükselişte. Kömürle çalışan termik santraller ise kapasitelerinin altında çalışıyor.

36   HİNDİSTAN

KÖMÜR ÇOK ELEKTRİK AZ

Kömür, Hindistan’ın enerji havuzunun önemli bir kısmını oluşturuyor ve ülkenin ekonomisi büyüdükçe kömür tüketimi de artıyor. Yerli üretim yeterli değil, aşırı talep Avustralya ve benzeri ülkelerden ithalatı gerekli kılıyor. Hâlbuki Hindistan’ın özellikle güneş ve rüzgâr alanında dev bir yenilenebilir enerji potansiyeli var.

38   ABD

KÖMÜRÜN ALTIN ÇAĞI BİTTİ

ABD kömür endüstrisi, pazar payını doğalgaz ve yenilenebilir kaynaklara kaptırıyor; ülkenin en kirli yakıtının yerini daha temiz alternatifler alıyor.

40   RUSYA

KÖMÜR UCUZ TEKNOLOJİ ESKİ

Kömür Rusya’daki en kirli sanayi kollarından biri. Ülkede yenilenebilir enerji yok denecek kadar az. Daha sürdürülebilir enerji kaynakları için bastıran sivil toplum grupları çok az sayıda ve güçsüz.

42   ALMANYA

U DÖNÜŞÜ

Almanya nükleer enerjiden vazgeçerken elektrik üretimi için kömüre olan bağımlılığını arttırdı. Yenilenebilir enerji santrallerinin sayısındaki keskin yükselişe rağmen kömür kullanımı, Almanya’nın sera gazı emisyonlarını azaltma planındaki iddialı hedefe ulaşabilmesini zorlaştırıyor.

44   LOBİ FAALİYETLERİ

KÖMÜR ENDÜSTRİSİ HER YERDE

Nerede bir iklim ve enerji müzakeresi yürütülse, kömür endüstrisi orada kendi sözü geçsin ister. Çoğu zaman da amacına ulaşır.

46   EMİSYON TİCARETİ

OYUNCULAR GÜÇLÜ ENSTRÜMANLAR ZAYIF

Emisyon ticaret sistemi büyük bir iş kolu haline geldi. Bu sistemin iklime pek faydası olmamasına rağmen alternatifleri nerdeyse hiç tartışmaya açılmadı.

48   KARBON YAKALAMA VE DEPOLAMA

DERİNLEMESİNE SORUNLAR

Kömür sanayi “temiz kömür” vaadiyle yeraltında karbondioksit depolamaya niyetleniyor. Fakat iklim değişikliği ile mücadele için kullanılacağı iddia edilen bu yöntem hem teknik hem de ekonomik sebeplerle başarısızlığa uğruyor.

50   ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ

YÜZÜNÜ GÜNEŞE DÖN SIRTINI RÜZGÂRA VER

Küresel enerji üretiminde yenilenebilir kaynakların oranı her geçen gün artıyor. Ülkeler ve şirketler yenilenebilir enerjiye geçiyor. Yine de fosil yakıtların tamamen terk edilebilmesi yakın bir gelecekte olası gibi görünmüyor.

52   AB ENERJİ POLİTİKASI

YENİLENEBİLİR ENERJİDE ARTIŞ

Avrupa Birliği’nin iklim politikası daha düşük emisyon, daha az tüketim ve yenilenebilir enerjisinin payında artışı hedefliyor. Hedefler ulaşılabilir, fakat çok daha iddialı olmalılar.

54   TÜRKİYE’NİN TERMİK SANTRAL HARİTASI

Türkiye’de enerji ihtiyacı söylemi kömür üzerinden de karşılık buldu; 1990‘da kömür tüketimi 54,5 milyon ton iken 2014’te 97 milyon tona çıktı.

56   KÖMÜR STRATEJİSİ

YERLİ KAYNAKLARIN MALİYETİ YÜKSEK

Artan kömür ithalatı ve azalan linyit üretimi de göz önüne alındığında Türkiye’nin “yerli kaynaklara teşvik” stratejisinin maliyetini tekrar düşünmemiz gerekir.

57  TEŞVİKLER

YENİ SANTRALLER KAPIDA

Türkiye fosil yakıtlara, özellikle de kömüre ve kömürden elektrik üretimine teşvik vermeye devam etmektedir. Mevut 25 kömürlü santrale ek olarak 70’in üzerinde yeni santral planlanmaktadır.

58   SEKTÖR VE PİYASA ANALİZİ

ŞİRKETLER BAŞROLÜ NASIL KAPTI?

Aslında şirketler başrolü kapmadı; 1990’dan önce sektörün kömür üretiminin yaklaşık %90’ından sorumlu olan devlet hem kömür hem de kömürden üretilen enerji alanında başrolü şirketlere altın tepside sundu.

59   ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ

TÜRKİYE’NİN EKSİĞİ YOK FAZLASI VAR

Türkiye enerji dönüşümünü gerçekleştirecek kaynaklara sahip, rakamlar da bu gerçeği destekliyor. Ancak önceliği elektrik üretimine veren, bunu ulaşım gibi bir konuda atılacak adımlarla destekleyen bir enerji dönüşümü projesinin Türkiye’deki tek engeli siyasi irade.

62 TOPLUMSAL MUHALEFET

GEÇMİŞTEN BUGÜNE KÖMÜR
KARŞITI HAREKET

Kömürlü termik santrallere yönelik muhalefet Türkiye’de çevre ve ekoloji mücadelelerinin ve yeşil hareketin ortaya çıkmasında belirleyici bir rol oynamıştır. Bugün de kömür karşıtı toplumsal muhalefet gerek iklim değişikliği gerek hava kirliliği gerekse doğanın ve yaşam alanlarının korunması mücadelesiyle yeşil hareketin odak noktalarından biri olmayı sürdürmektedir.

64   TERMİKSİZ YAŞAM MÜCADELESİ

BARTIN’IN YOL HARİTASI

Yıllardır Hema Termik Santrali’ne karşı çıkan Bartın Platformu’nun mücadelesi ilk değil, son da olmayacak. Fakat bu mücadele, diğer yaşam mücadelelerinin yollarını aydınlatabilecek özelliklere sahip.

65 TEKNOLOJİ

TEMİZ KÖMÜR EFSANESİ

Termik santrallerin bacalarına filtre takarak kömürün olumsuz etkileri giderilmeye çalışıldı, Avrupa’nın bazı kısımlarında başarı da sağlandı. İşte bu sağlanan başarı “temiz kömür” efsanesinin doğmasına yol açtı.

66   HALK SAĞLIĞI
ENERJİ VE ÇEVRE POLİTİKALARI
EKONOMİ ODAKLI

Bir ülkenin çevre ve enerji politikaları,
 sağlık üzerinde en az sağlık politikaları
kadar belirleyicidir. Ancak enerji politikaları kapsamında alınan bazı kararlarda ekonomik gerekçeler ağır bastığından ekosistemi ve dolayısıyla sağlığı tehdit etmektedir.

67   5 SORUN:

Türkİye’de hava kİrlİlİğİ  ölçümünde yaşanan sorunlar

        68   YAZARLAR, BİLGİ KAYNAKLARI VE GRAFİKLER

Tags